5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

Bozor va uning tuzilishi. bozor turlari. bozorning obyekti va subyekti. Bozor segmenti

Bozor iqtisodiyoti mazmuni va mohiyati uning iqtisodiy munosabatlar tizimida bajaradigan vazifalarida yaqqol aniq-lanadi.

Bozor eng avvalo ayirboshlash orqali ishlab chiqarishni iste’molchi bilan bog’lashda vositachilik qiladi. Chunki tovar harakati uni ishlab chiqarishdan boshlanib iste’mol bilan tugaydi. Bu xarakatni qanchalik tez va sekin borishi bozorga bog’liq. Ehtiyoj bozorda talab shaklida namoyon bo’ladi va tovarni pulga ayrboshlash orqali qondiriladi. Chunki ishlab chiqarilgan barcha tovarlar bozorga chiqmasdan bevosita iste’molga kelib tushmaydi.

Ishlab chiqarish vositalari, resurslarni ham korxonalar, firmalar, xo’jalik yurituvchi subyektlar bozordan xarid qiladilar hamda shu tufayli ishlab chiqarishning moddiy asosi qayta takror yaratiladi va rivojlantiriladi. Bozor tovar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishga ketgan sarflarni qanchalik zarurligini aniqlaydi va harajatlarning pasaytirishga undaydi.

Xalqaro mehnat taqsimoti taqozo etgan iqtisodiy aloqalarni o’rnatish vositasi bo’lib xizmat qilish va iqtisodiy hamkorlikni kengaytirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bozor ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchini bir-biri bilan bog’lab narx, (foyda, zarar) yordamida iqtisodiyotning asosiy muammolari Nima? Qanday? Kimga? masalasini yechadi.

Narx bozorda talab va taklif asosida erkin, kelishilgan holda yuzaga keladi va shunga ko’ra muvazanat narxi shakllanadi.

Iqtisodiyotni tartibga solish bozordagi talab va taklif nisbati, uning egiluvchanligi (elastikligi) qarab narx o’zgarishi darajasiga ko’ra talab bilan taklif bir biriga moslashtiriladi. Bunga muvofiq ravishda barcha resurslar makromiqiyos-mamlakat darajasida taqsimlanadi. Shuningdek bozor yordamida iqtisodiyot-dagi asosiy nisbatlar aniqlanadi. Ishlab chiqarilgan tovarlar, xizmatlarning sifati iste’molchining talabini qondira olish olmasligini bozor belgilaydi. Tovar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun sarf harajatlarni ham nazorat qilishda bozorga teng keladigani yo’q.

Bozor talab va taklif nisbati asosida belgilanadigan narxlar tufayli yaxshi sifatli, arzon tovarlar ishlab chiqarishni rag’batlantirib, aksincha yomon, sifatsiz, qimmat tovarlarni kasodga uchratib, ularni ishlab chiqarishni keskin kamayishiga yoki to’xtatishiga majbur etadi.

Ehtiyojlarni qondirish uchun qanday tovarlar ishlab chiqarish zarurligi bozorda hal etiladi. Bu qonuniyat bozordagi narx hamda talab egiluvchanligida (elastikligida) o’z ifodasini topadi hamda tezda ishlab chiqaruvchilarga yetkaziladi.

Bu holat bozor subyektlarining manfaatlarini ro’yobga chiqishi bozor orqali amalga oshiriladi. Shunga qarab ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilarning tabaqalanishi yuz beradi.

Bozor resurslarni tejashga, iqtisod qilishga ulardan samarali, unumli foydalanishga undaydi va qilingan sarf harajatlarni qanchalik o’rinli ekanligini aniqlaydi. Sarflangan harajatlarni qoplash zarurati ularni mahsulot narhini pasaytirishga undaydi. Shuning uchun ham ishlab chiqaruvchini yangi texnika va texnologiyani qo’llashga keng yo’l ochadi. Mehnatni tashkil etish va tejashning harajatlarni kamaytirishning yangi samarali yo’l va usullarni izlashga va qidirib topishga majbur qiladi.

Bozorni tarkibi xilma-xil bo’lib, bozor tuzilishining umum qabul qilingan turlari mavjud emas. Bozor munosabatlari bir-biriga bog’liq va bir-birini taqozo etuvchi murakkab ichki tuzilishga egadirki, uni izohlaganda har hil mezonlar asos qilib olinadi: Bunda bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va harid qilinadigan tovarlar turi, bozor subyektlari xususiyati, bozor miqyosi, bozorni joylashishi, iqtisodiy aloqalar xususiyati hisobga olinishi zarur.