5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

Iste’mol bozoridagi tovarlarning miqdori va aholi talabini qondirilishiga qarab bozor ikki turga bo’linadi.

a) To’yingan bozor - yetarli miqdorda talabga mos zarur iste’mol tovarlari mavjud bo’lib, unda tanlash imkoniyati keng bo’ladi. To’yingan bozor barqaror iqtisodiyotga xos bo’lib, unda tovarlar mo’l-ko’l, to’kin bo’ladi, ammo pul taqchil bo’ladi. To’yingan bozorda talabga ko’ra tovar turlari tez-tez yangilanib, almashib turadi, ko’plab yangi-yangi tovarlar ehtiyojga kirib boradi.

Bozorning to’yinishi talabning o’zgarishini ham xisobga oladi va uni qondirish yo’llarini izlaydi. To’yingan bozorda tovar ko’p bo’ladi, pul yetishmaydi, natijada tovarni tanlash imkoniyati ortadi. Bu esa o’z navbatida pul topishga intilishni kuchaytiradi, ishlab chiqarishni rag’batlantiradi. To’yingan bozorda erkin oldi-sotdi yuz berib, narxlar erkin bo’lib, pul asosiy vosita bo’ladi.

b) «To’yinmagan», och, taqchil bozor. Bunday bozorda tovarlar yetarli bo’lmaydi, ular aksariyat hollarda talabga javob bermaydi va narxning ortishiga olib keladi. Taqchil bozor nosog’lom iqtisodiyotga xos. Taqchil bozorda ayriboshlash o’zining erkin tabiiy holatidan chiqib, nazorat ostiga olinadi va tovarlarni ayirboshlash normali, limitli, taqsimlash odat tusiga kiradi. Taqchil, to’yinma-gan bozorda talab qondirilmaydi, natijada pul bor, tovar yetish-maydi, narxlarning ko’tarilishi, pulning qadrsizlanishi, inflyasiya kuchayadi.

Bozor iqtisodiyotiga to’yingan, yetarli zarur tovar va xizmatlar mavjud bo’lgan bozor xosdir. Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tishdan asosiy maqsad ham tovar ishlab chiqa-ruvchilarni rag’batlantirib, ularni ko’paytirish va doimiy taqchil bozor o’rniga to’yingan aholi ehtiyojlarini to’laroq qondira oladigan bozorni shakllantirishdash iborat. Shuning uchun ham, mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq iste’mol bozorini barbod bo’lishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida respublika xukumati hayotiy muhim tovarlar eksportni nazorat qilish (kvotalar belgilash) va yuqori boj to’lovlari joriy etish bilan bir qatorda kundalik zaruriy tovarlarning cheklangan turlarini me’yorlangan miqdorda va qat’iy narxlarda sotishni tashkil etdi. Bu siyosat o’zini o’zi to’la oqladi va bozorni to’la himoya qilibgina qolmasdan iste’mol bozoriga zarur oziq-ovqat va kundalik xarid tovarlarini uzluksiz chiqarib turishni ta’minladi va ularni iste’mol qilish xajmini kamaytirmaslik imkonini berdi.