5-мавзу: Билиш назарияси, йўналишлари ва асосий муаммолари

5-мавзу: Билиш назарияси, йўналишлари ва асосий муаммолари

Режа:

• Билишнинг фалсафий мазмуни ва генезеси.
• Билишнинг шакллари.
• Илмий билиш ва унинг усуллари

Билиш – моддий ва маънавий
борлиқнинг инсон онгида акс этиш жараёнидир.
Инсон билишининг манбаи эса айни шу моддий ва маънавий борлиқ, уларни
ташкил қилган предметлар, ходисалар ва жараёнлардир.

Д.Юм – билишимизнинг манбаи сезги ва идрокимиз;

И.Кант – «нарсалар ўзида» ва
«нарсалар биз учун»;
Гегель– «мутлоқ руҳ»нинг инсон қиёфасида ўз-ўзини англаши;
Фейербах – дунё инсондан ва унинг онгидан ташқарида
мавжуд.
Ф.Бэкон –билишнинг манбаи тажрибадир;
Декарт – бирдан бир тўғри билиш - тафаккурдир;

Дидро, Гольбах, Гельвеций, Вольтер, Ламетри – сезгилар тафаккурнинг қуйи, тафаккур эса энг юқори босқичидир.

Форобий, Беруний, Ибн Сино, М.Улуғбек, А.Навоий – инсон табиат ва жамиятни ҳамда ўзини билишга қодир.
«Гносеология» грекча сўз бўлиб «gnosis» -
билиш, «Iogos» - назария, яъни билиш назарияси, билиш тўғрисидаги таълимот маъноларини
англатади.

Борлиқни билиш бўйича икки хил позиция:

Гностицизм;
Агностицизм.

Билиш шакллари:

Ҳиссий билиш-инсоннинг ҳис қилиши, сезги
аъзолари орқали предмет, ходисалар, уларнинг ташқи томонларини, белги ва хусусиятларини билишдир;
Ақлий билиш - предмет ва ҳодисаларнинг моҳиятини билишдир. Инсоннинг борлиқни ақлий билиши - бу унинг тафаккури орқали борлиқдаги предмет ва
ҳодисаларнинг фикр шаклларида билишдир. Ақлий билиш борлиқдаги предмет ва ҳодисаларнинг инсон миясидаги умумлашган, мавҳумлашган ва
конкретлашган фикрий ифодаланишидир.

Ҳиссий билиш шакллари

Сезги-инсоннинг борлиқни билишининг маълум шаклидир. Сезгилар инсоннинг сезги аъзоларига борлиқдаги предмет ва ҳодисаларнинг бевосита ёки билвосита таъсири натижасида юзага келадиган ҳиссий образлардир;
Идрок-борлиқдаги предмет ва ҳодисаларни яхлит ҳолда, бир бутун кўринишда уларнинг ҳамма асосий ташқи белги ва хусусиятларини умумлаштирган ҳолда инъикос эттирувчи ҳиссий билишнинг нисбатан юқорироқ шаклидир;
Тасаввур-илгари идрок этилган, аммо айни вақтда бевосита идрок этилмаётган предмет ва ҳодисаларнинг инсон миясидаги қайта ишланиб, тикланган ҳиссий образдир.

Ақлий билиш шакллари

Тушунча-предмет ва ҳодисалар, уларнинг муҳим ва зарурий белги ва хусусиятларининг умумлаштирилган,
мавҳумлаштирилган ва айни чоғда аниқлаштирилган фикрий образидир;
Ҳукм-борлиқдаги муайян предмет ва ҳодисалар, улар ўртасидаги боғланиш ва алоқадорликлар ҳақида тасдиқ ёки инкор фикр ифодаланади;
Хулоса чиқариш-унда бир ёки бир неча ҳукмлар асосида янги ҳукм - янги фикр ҳосил бўлиши.

кузатиш

Илмий билиш (Эпистемология)нинг методлари:
анализ
абстрактлаштириш
синтез
аналогия
моделлаштириш
индукция
дедукция
эксперемент
гипотеза
конкретлаштириш
идеаллаштириш
«Ҳақиқат – билимларнинг тажрибада исботланганлиги». «Ҳақиқат -
билимларнинг воқеликка мослиги».
«Ҳақиқат – билимнинг фойдаланганлиги, унинг самарадорлиги».

Амалиёт инсоннинг олам билан онгли, ижодий алоқасидан иборат фаоллигидир.

Амалиёт шакллари:

• Ижтимоий ишлаб чиқариш;
• Ижтимоий-сиёсий;
• Илмий эксперимент;
• Врачлик ва тиббиёт;
• Оилавий-маиший, кундалик турмуш, хўжалик.