5-mavuzu: ilmiy bilishning metodologik asoslari

5.2. Nazariy tadqiqotlarning birinchi bosqichi.

Nazariy tadqiqot 3ta bosqichdan iborat.

1 – bosqich, bu yangisini qurish yoki ma’lum bo’lgan nazariy bazisni kengaytirish. Agar borliq xaqidagi ma’lum bo’lgan ilmiy tasvir mavjud bo’lgan muammolarni echa olmasa, biz yangi g’oya va tushunchalar, tamoyil va taxminlar asosida borliqning yangi tasvirini qurishga xarakat qilamiz.

• 
  Borliqning ilmiy tasviri – bu tegishli falsafiy bilim va g’oyalar asosida qurilgan va ma’lum rivojlanish bosqichiga tegishli bo’lgan ma’lum fan sohasi bo’icha dastlabki nazariy tushuncha, tamoyil va taxminlarni o’z ichiga oladigan tabiat xaqidagi umumiy tasavvurlarning tizimidir. Borliqning mexanik, fizik va biologik tasvirlari mavjud.
  
• 
  Tushuncha. Umumiy tushunchalarning kelib chiqishi turlicha talqin etiladi. Idealistlar tomonidan ular g’oyaviy muqaddimani tug’ulishi deyilsa, materialist umumiy tushunchalar tajribalar asosida yuzaga keladi va bizning tasavvurlarimizni umumlashtiradi deb xisoblaydi.
  
• 
  Ilmiy tamoyil – bu nazariy qurilma uchun dastlabka asos yoki muqaddimadir. Nazariy bilimning dastlabka tamoyili tashqi dunyoning mavjudligi va uni kishi tafakkurida aks etishidir.
  
• 
  Ilmiy taxmin. Taxmin –ilmiy gumon yoki farazdir.
  
• 
  Fikriy tajriba –u real tajribani fikran o’tkazishdir, ya’ni uni o’tkazishga tayyorlash jarayonida alohidagi qismlarni o’ylab ko’rishdir.
  
• 
  Ideallashtirish. Bunda o’rganilayotgan jarayonlarning real kechishi ma’lum qonunlar va mavjud sharoitlarni xisobga olgan xolda fikrlar xarakati bilan almashtiriladi.
  

5.3. Nazariy tadqiqotlarning ikkinchi bosqichi

Nazariya tadqiqotlarning 2-bosqichi topilgan asosga, poydevorga ilmiy nazariyani qurishdan iboratdir. Nazariyani qurishi uchun avval ba’zi-bir umumiy tushunchalar, tamoyillar va gipotezalarni topish va ularni asos sifati qo’llash zarur.

Nazariya deb ma’lum bir xodisani tushuntirib berish va aniqlashga yo’naltirilgan g’oyalar yig’indisiga aytiladi. U tor va maxsus ma’noda ilmiy bilimni tashkil etishning eng yuqori va rivojlangan shaklidir. Nazariya ob’ektni uning ichki bog’lanishlarini e’tiborga olgan xolda va tizim sifatida bir butun xolda tushunish imkonini beradi. Nazariya nafaqat umumlashtirish funktsiyasini balki ilmiy bashorat qilish funktsiyasini xam bajaradi.
Nazariyaning o’z mantiqiy strukturasi mavjud. Nazariyani qurish metodlariga aksiomatik va genetik metodlar kiradi, ular deduktsiya va induktsiyaga tayanib bir –birini inkor etmaydi va bir –biridan ajralmaydi. Ilmiy qonun ilmiy nazariyaning asosini tashkil qiladi. Uning yordamida ilmiy dalillar tegishli nuqtai-nazar bo’yicha umumlashtirilib, bir tizimga solinadi va shunga ko’ra olingan dalillar asosida ichki bog’lanishlar ochiladi.

4.