5. Ma’ruzalar bo’yicha nazariy o’quv materiallar. Сименар машгулотлари

ISHNING BAJARISH TARTIBI
Tumblerni tokka ulaganda indikator lampochkasi yonishi kerak. Ustanovkaning ishlayotganligini bilgandan so’ng, unda nixrom simining qarshiligini o’lchashning ikkita metodini bajarish kerak bo’ladi.

1. 
   Nixrom simining qarshiligini volt-ampermetr metodi bilan o’lchanadi. Ish rejani knopkasi 17 va 19 ni “V-A” va “S_x1” holatiga o’tkazib turish kerak. Ampermetr va voltmetrlardan tok va kuchlanish qiymatlarini yozib olib simning qarshiligini (2) formula yordamida hisoblash kerak. Undan so’ng nixrom simining solishtirma qarshiligi ni (6) formula yordamida a niqlash kerak.
   
2. 
   Nixrom simining qarshiligini o’zgarmas tok ko’prigi yordamida o’lchash. Ish rejimi knopkasi 17 ni “ko’prik” (most) holatida tutish kerak. R_x-klemmaga o’zgarmas tok ko’prigini ulab nixrom ,simining qarshiligi o’lchanadi. Simining qarshiligi aniqlanadigan l uzunligi 6 ustunchadagi vizirli ko’rsatkich yordamida aniq o’lchanib olinadi. Bunday holatda ham (6) yordamida aniqlanadi. -ni o’lchashdagi hatoliklar 10 formula yordamida aniqlanadi. Taalluqli bo’lmagan o’tish qarshiligining qiymatini o’lchash uchun, ampermetr 15 dagi tokning kattaligi I_ani 100 ml ga qo’yish kerak. Qo’zg’aluvchan (xarakterlanuvchi) 9 kontakt bilan V7-27 voltmetrning bitta simini tutashtirib, so’ng 0,05 mm qalinlikdagi folga qog’ozchasi (kondensatornaya bumaga) bu 3 simga tegizish kerak. Taalluqli bo’lmagan (kosvenniy) metod bilan qarshiligining kattaligini quyidagi formula yordamida hisoblab topiladi:
   

(11)
TAJRIBADAN OLINGAN NATIJALAR:
1. Voltamper metodi bilan hisoblab aniqlangan kattaliklar 1-jadvalga yoziladi va (6) formula yordamida nixrom simining qarshiligi aniqlanadi.
Bunda nixrom simining qarshiligi R₁ harakatlanuvchi kontakt 9 ni siljitib uchta (l₁,l₂ va l₃) uzunliklar uchun aniqlab uchta lar hisoblab topilgandan so’ng xatoliklar aniqlanadi.

1-jadval

№	Ia	UB	I	S	RHC
1
2
3

2. R_x klemmaga o’zgarmas tok ko’prigi ulangandan so’ng ham xuddi shu voltamper metodida bajarilgan o’lchashlarni bajarib, olingan natijalarni 2-jadvalga yozish kerak.
2-jadval

№	Ia	UB	I	S	RHC
1
2
3

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   O’zgaruvchan va o’zgarmas tok to’g’risida tushuncha bering.
   
2. 
   Zanjirning berilgan qismi uchun Om qonunini tushuntiring.
   
3. 
   Qarshilik, uning birliklari va temperaturaga bog’liqligi.
   
4. 
   Qarshilikning volt-amper va o’zgarmas tok ko’prigi yordamida aniqlash qanday bajariladi.
   

5 – LABORATORIYA ISHI
REFRAKTOMETR YORDAMIDA SUYUQLIKLARNING SINDIRISH KO’RSATKICHINI ANIQLASH VA O’RTACHA DISPERSIYASINI TOPISH
Asbobning ishlash prinsipi va optik sxemasi. Bu ishda IRF-22 tipidagi refraktometr ishlatiladi. Uning ishlash prinsipi, yorug’likning sindirish ko’rsatkichi turlicha bo’lgan ikki muhit chegarasidan o’tishda sodir bo’ladigan hodisaga asoslangan.
Shaffof suyuqliklarning sindirish ko’rsatkichi undan o’tuvchi yorug’likda aniqlanadi. Tekshiriladigan suyuqlikning bir necha tomchisi I va II prizmaning (1-rasm) gipotenuza yoqlari orasiga qo’yiladi, I prizmaning AB yog’i silliqlangan bo’lib, u o’lchash prizmasi, II prizmaning A₁B₁ yog’i silliqlangan bo’lib (matoviy), u yorituvchi prizma deb ataladi. Yoru’glik manbaidan kelayotgan nur II prizmaning A₁B₁ yog’idan socxilib chiqadi va turli yo’nalishlarda suyuqlikka kiradi. Undan o’tib I prizmaning AB yog’iga tushadi. Sindirish ko’rsatkichi I prizmaning sindirish ko’rsatkichidan kichik bo’lgan moddalar tekshirilishi mumkinligidan, hamma yo’nalishda ketgan yorug’lik nurlari I prizmaga sinib o’tadi.

1-rasm
Sinish qonunidan
(1)
bu yerda n – tekshirilayotgan moddaning sindirish ko’rsatkichi, α – yorug’likning tushish burchagi: N – I prizmaning sindirish ko’rsatkichi; - yo’rug’likning sinish burchagi.
Bu formuladan ko’rinadiki, α ning oshishi bilan ham oshib boradi. Sinish burchagi 90⁰ bo’lgandagi tushish burchagining maksimal qiymatiga chegaraviy burchak deyiladi. =90⁰ va sin =1 ni hisobga olib (1) – formuladan quyidagini hosil qilamiz:
(2)
Haqiqatda sindirish ko’rsatkichini hisoblash formulasi ancha murakkab bo’ladi, chunki nur yana I prizmaning AC yog’ida ham sinadi.
Agar prizmadan chiqayotgan nurlar yo’liga ko’rish trubasini qo’ysak, uning ko’rish maydonining pastki qismi yorug’, ustki qismi qorong’u bo’lib qoladi. Ko’rish trubasidan kuzatilib yorug’-qorong’ulik chegarasi krestning o’rtasiga to’g’rilanadi va asbob shkalasidan sindirish ko’rsatkichining qiymati yozib olinadi.