5. Ma’ruzalar bo’yicha nazariy o’quv materiallar. Сименар машгулотлари

ISHNI BAJARISH TARTIBI:

1. 
   Mayatnik sharchasini ipning uzunligi 80 sm atrofida qilib osinig. Sharchaning tagiga harakatlanuvchi stolchani surib, shkaladan l₁ uzunlikni aniqlang.
   
2. 
   Sekundomerni ishga hozirlab mayatnik muvozanat holatdan 2-3⁰ og’dirib qo’yib yuboriladi. 50-60 to’la tebranishlardan so’ng sarf bo’lgan vaqt o’lchanadi va quyidagi
   

(19)
formula yordamida (n - tebranishlar soni) T tebranishlar davri topiladi.

3. 
   So’ngra mayatnikning yuqorisidagi g’altakni burab mayatnik uzunligini 100 sm gacha uzaytiriladi. Stol yordamida sharcha turgan joyi aniqlanadi.
   
4. 
   Mayatnik uzunligini l₂ ga uzaytirgandan so’ng, birinchi tajribadagidek T₂ tebranish davri topiladi.
   
5. 
   Olingan qiymatlarni (18) formulaga qo’yib, og’irlik kuchining tezlanishi g hisoblanadi.
   
6. 
   Natijalar quyidagi jadvalda kiritiladi:
   

№
1.
2.
3.

Nazorat savollari:

1. 
   Jismlarning erkin tushushi nima?
   
2. 
   Og’irlik kuchining tezlanishi o’zgarmas kattalikmi?
   
3. 
   Og’irlik kuchining kattaligi nimalarga bog’liq?
   
4. 
   Og’irlik kuchining tezlanishini aniqlash uchun yana qaysi usullardan foydalanish mumkin.
   

3 – LABORATORIYA ISHI
QATTIQ JISLARNING CHIZIQLI KENGAYISH
KOEFFISIENTINI ANIQLASH


Asbob va materiallar: Ishda foydalaniladigan qurilma, har xil metalldan yasalgan trubalar, issiqlik manbai (elektroplitka), kolba, soat tipidagi indikator, barometr, termometr, ruletka yoki chizgich.
Ishning maqsadi: Jismning issiqlikdan kengayish hossasi bilan tanishish, chizikli va hajm kengayish koeffisientlari va ular orasidagi bog’lanishni o’rganish hamda har xil metalldan yasalgan trubalarning chiziqli kengayish koeffisientini tajribada aniqlashdan iborat.
NAZARIY QISM
Ma’lumki, qattiq jismlar isitilganda ularning hajmi ortadi. Bunga sabab atomlar orasidagi o’rtacha masofaning temperaturaga bog’liq ravishda oshishidir. Temperatura ko’tarilishi bilan harakati energiyasi oshadi, bu esa kristall panjarada atomlarning issiqlikdan tebranma harakatini, binobarin, tebranish amplitudasining oshishiga olib keladi. Buning natijasida kristall panjarasining atomlari angargomik (garmonik bo’lmagan) tebranma harakat qila boshlaydi, qattiq jismlarning issiqlikdan kengayishi esa atomlarning angarmonik tebranishlari bilan bog’langan. Issiqlikdan kengayish son jihatdan chiziqli va hajm kengayish bilan harakterlanadi. l₀ uzunlikdagi jism temperaturaga isitish natijasida masofaga uzaysin. U vaqtda chiziqli kengayish koeffisienti quyidagi ifoda bilan aniqlangan.
(1)
Ya’ni chiziqli kengayish koeffisienti temperatura bir gradusga oshganda unga to’g’ri keluvchi nisbiy uzayish ga tengdir. Bu erda

hisoblagandan keyingi uzunligi, l₀ jismning boshlang’ich uzunligi, t jismning isitilgandan keyingi temperaturasi, t₀ boshlang’ich temperaturasi. Jismning keyingi uzunligi
(2)
(2) - formula bilan ifodalanadi. Anizotrop bo’lgan jismlarda ning qiymati har xil yo’nalishlarda turli qiymatlarga ega bo’ladi. Jismning hajm kengayish koeffisienti quyidagicha aniqlanadi.
(3)
ya’ni temperatura bir gradusga ortganda unga to’g’ri keluvchi hajmning nisbiy o’zgarishi ga tengdir. Jismlar gradusga isitilishi tufayli
(4)

hajmga ega bo’ladi. V₀ – bu erda isitilmasdan oldingi hajm, V_t isitilgandan keyingi hajmi. Izotrop va kubik simmetriyaga ega bo’lgan kristallarda chiziqli va hajm kengayish koeffisientlari quyidagicha bog’langan:

(5)
Chiziqli kengayish koeffisienti - ni tajribada aniqlash uchun (1) formuladan foydalanish mumkin.