5. Ma’ruzalar bo’yicha nazariy o’quv materiallar. Сименар машгулотлари

NAZARIY SAVOLLAR

1. 
   Nima uchun jismlar issiqlikdan kengayadi? Qattiq jismlar qizdirilganda ularning kristall panjaralarida qanday fizik o’zgarish ro’y beradi?
   
2. 
   Chiziqli kengayish koeffisienti - ning fizik ma’nosi nima?
   
3. 
   Chiziqli va hajm kengayishni hisobga olishning texnikada ahamiyati?
   
4. 
   Bu ishda qaysi kattaliklarni juda aniq o’lchash kerak?
   
5. 
   Chiziqli va hajm kengayish koeffisientlari o’zaro qanday bog’langan? Jismlarda izotroplik tushunchasi nima?
   
6. 
   Ishni bajarish tartibi?
   

4-Labratoriya ishi


O’TKAZGICHNING SOLISHTIRMA QARSHILIGINI VOLTMETR VA AMPERMETR METODI BILAN ANIQLASH
Kerakli asboblar: Solishtirma qarshilikni o’lchaydigan asbob, mikrometr, ulanuvchi simlar.
Ishning maqsadi: O’tkazgichning qarshiligini aniqlash va (6) dan uning solishtirma qarshiligini topish.
NAZARIY QISM
Elektr zanjirning biror qismidan tok o’tganda shu qism uchun tok kuchi bilan kuchlanish orasidagi malum funksional bog’lanish I = f(U) to’g’ri chiziqdan iborat bo’lib, bunga voltamper xarakteristikasi deyiladi.
I = K U_ef (1)
Bunda K doimiy koeffitsient bo’lib elektr zanjir qismining o’tkazuvchanligi deyiladi. R kattalik esa elektr qarshilik deb ataladi. U K-ning ifodasini (1) ga qo’yamiz:
(2)
(2) ifoda zanjirning qismi uchun Om qonuni deb ataladi. Metallo’tkazgichning nima bilan belgilanishini aniqlaymiz. Metallda harakatchan zaryad tashuvchi zarralar vazifasini elektronlar o’taydi. Elektronlar tartibsiz harakatlanganda o’zlarini gaz molekulalari kabi tutadi deb hisoblash mumkin. Elektron gazning zichligi va kristall panjaraning tuzilishi metallning turiga bog’liq. SHuning uchun o’tkazgich qarshiligi uning qanday moddadan qilinganligiga bog’liq bo’lishi kerak. Bundan tashqari qarshilik yana o’tkazgichning uzunligiga, ko’ndalang krimniyning yuziga va temperaturaga ham bog’liq bo’lishi kerak. Qarshilikka o’tkazgich kesimining tasiri shu bilan tushuntiriladiki, kesim kichrayganda tok kuchining ayni bir qiymatida o’tkazgichdagi elektronlar o’tkazgich moddasining zarralari bilan kuchliroq tasirlashadi. Bularni hisobga olganda o’tkazgichning qarshiligi quyidagi formula bilan ifodalaniladi.
R= (3)
Bu formuladan ko’rinadiki, o’tkazgichning qarshiligi uning uzunligiga to’g’ri proporsional va ko’ndalang kesimning yuziga teskari proporsionaldir. O’tkazgich qarshiligining ( xarakterlovchi kattalik shu o’tkazgichning solishtirma qarshiligi deyiladi) shu o’tkazgich qarshiligining shu o’tkazgich materialiga va tashqi sharoitlarga bog’liqligini harakterlovchi kattalik shu o’tkazgichning solishtirma qarshiligi deyiladi.