13- ras.i.
O’pkaning rivojla-nishi.
A —
boshlang‘ich davri;
V—
baka o‘pkasi;
S —
kaltakesak 3?pkasiga o‘xshash davri;
Ye
—
toshbaka o‘pkasiga yaqin davri; /— o‘pka
bo‘lakchasi;
2 —
o‘pka bo‘lagi;
3
— yuqorigi
bo‘laklar;
4
— pastki bo‘lak-lar;
5 —
alveola.
chuqurchalar
ichki
evolyutsion
o‘zgarish
natijasida ariqchaga aylan-
gan. Ariqchalarning orqa qismi
tashqariga
yoki
og‘iz
bo‘shlig‘iga
ochiladi.
Suv
hayvonlari doimo ilgarilama
harakat qilishi natijasida suv
bilan aralashgan havo kirib-
chiqishi aniqlanadng.
Hayvon organizmi taraqqiy
etib borishi bilan burun bo‘shli-
g‘ining kanali ham o‘zgarib, og‘iz bo‘shlig‘i tomon ochiladigan bo‘l-di.
Kanalning oldingi tomoni burun kataklarini, orqa qismk esa xoana teshigini
hosil qiladi. Hayvonlar suvdan quruqlikka chiqishi bilan havo orqali nafas
oladi. Hid ham havo bilan aralashib, burun bo‘shlig‘idagi hidlash nerv
uchlariga urilib aniqlanadi. Keyinchalik xoana teshigi dimog‘ tomonga
surilishsh natijasida burun bo‘shlig‘i og‘iz bo‘shlig‘idan butunlay
ajraladi.. Burun bo‘shlig‘i sagittal to‘siq orqali o‘rtasidan o‘ng va
chap bo‘lakka bo‘linadi (14-rasm).
Burun bo‘shlig‘i — savum nasi ni yuz suyaklari hosil qiladi; Uning
oldingi qismi juda harakatchan bo‘lib, ayniqsa, nafas olgan vaqtda
kengayadi va torayadi. Burun teshiklarining oldin-gi qismi tog‘ay
plastinkalar bilan o‘ralgan bo‘ladi. Uning te-risi o‘zgarishi natijasida
burun-lab ko‘zgusini hosil qiladi. Bu kavsh qaytaruvchi hayvonlarda
yaxshi rivojlangan. Burun teshik-larining atrofini o‘ragan teri ichki
tomonga buralib kirib,. shilimshiq pardaga aylanadi. Bunda juda
ko‘p bezlar bo‘lib,, doimo uni namlab turadi. Shilimshiq pardaning
oldingi qismi; ko‘p qavatli yassi epiteliy bilan, keyingi qismi tebranuvchi
epi-teliy bilan qoplangan bo‘lib, qizg‘ish rangli bo‘ladi.
Burun bo‘shlig‘i shilimshiq pardasining orqa qismi hid sezuvt chi
hujayralarga boy bo‘ladi. Bu hujayralar ovqat moddalar-ning hidini
aniqlashda, bir-birini izlab topishda, dushmandan; qochishda va jinsni
aniqlashda katta ahamiyatga ega. Burun bo‘shlig‘ining har qaysi bo‘limi
yuqorigi burun yo‘li, o‘rta va pastki
;
olish hasharotlarga xos. Umurtqasiz hayvonlar tanasida juda ko‘p
naychalar bo‘ladi. Tez uchish natijasida havo naychaga kiradi va
ventilyatsiya bo‘ladi.
O’pka orqali nafas olish. Bu tipdagi nafas olish quruqlikda yashovchi
hayvonlar, amfibiya, reptiliya, qushlar va sut emizuvchi hayvonlarga xos.
Bu hayvonlar tashqi muhitdan o‘pkasi orqali kislorod olib, undan
karbonat angidrid chiqaradi. O’pka orqali nafas oladigan hayvonlarning
havo yo‘li suyak, tog‘aylardan iborat bo‘lib, asosan uch qismga bo‘linadi
( 13 -ras m) .
Burun bo‘shlig‘i havo olish va hid bilish uchun xizmat qiladi.
Hiqildoq ovqat yo‘lini havo yo‘lidan ajratadi va ovoz chi-qarish uchun
xizmat qiladi.
O’pka havo almashtirish uchun xizmat qiladigan asosiy organ.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi va
rivojlanishi
Qadimgi zamon suvda ham quruqda yashovchi hayvonlar burun
bo‘shlig‘ining rivojlanishi hid bilish organlarining rivojla-nishi bilan
bog‘liq bo‘lgan. Hid bilish organlari bir juft chuqurchadan iborat bo‘lib,
og‘iz teshigining ustida joylashadi. Bu
p
14-rasm.
Burunning va burun bo‘shlig‘ining rivojlanishi. Hid
bilish organining hosil bo‘lishi va uning og‘iz bo‘shlig‘i bilan
bog‘lanishini ko‘rsatuvchi sxema.
burun yo‘llariga bo‘linadi. Bu yo‘llar orqa tomondan qo‘shilib, umumiy
burun yo‘lini hosil qiladi. Burun bo‘shlig‘idan keyin hiqildoq keladi.
Hiqildoq hamda kekirdakning tuzilishi va rivojlanyashi
Hiqildoq — larynx murakkab tuzilgan organ bo‘lib, buruv.
bo‘shlig‘idan o‘tayotgan havoni kekirdakka o‘tkazish uchun xizmag qiladi.
U til osti suyagiga va bir tomondan til hamda tomoqqa bog‘langan.
Hiqildoq havo o‘tkazishdan tashqari, ovoz chiqarishda, ovqat moddalarni
tomoqqa o‘tkazishda katta rol o‘ynaydi. Hiqildoqning o‘zagi, tog‘ay
plastinkalari va ularni harakatga sa-lish uchun muskullari bo‘ladi.
Hiqildoqni hosil qilishda dumli amfibiyalarda 5—6-visse-ral jabra
yoylari o‘zgarishidan bittadan yonbosh plastinka hosil bo‘ladi. Sut
emizuvchilarda bu plastinkalar birlashib bitta halqani hosil qilib,
keyinchalik halqasimon tog‘ayga aylanadi. Bu yonbosh tog‘ay
plastinkalarining oldingi tomonidan cho‘michsimon tog‘ay, 4—5-visseral
jabra yoylarining pastki tomonidan halqasimon tog‘ay hosil bo‘ladi. Bu
tog‘ay plastinkaving oldinga qismiga shilimshiq parda burmasi qo‘shilib,
hiqshvdoq uspt tog‘ayini hosil qiladi. Hiqildoq tog‘aylarining ichki
shilimshiq pardasi hisobidan ovoz lablari va uning payi hosil bo‘lib,. ovoz
chiqarish uchun xizmat qiladi.
Kekirdak — trachea uzun nay shaklidagi organ bo‘lib, hiqil-doq va
o‘pka o‘rtasida joylashadi. U bir qancha tog‘ay halqalar-dan hosil bo‘ladi.
Kekirdak evolyutsion rivojlanish davrida hayvonlar bo‘yining uzayishi
natijasida sekin-asta o‘zgaradi-. Masalan, cho‘chqalarning kekirdagida
32—36 ta tog‘ay bo‘lsa, tuya-larda 76 tagacha bo‘ladi. Shundan ko‘rinib
turibdiki, bo‘yin qancha uzun bo‘lsa, halqalar shuncha ko‘p bo‘ladi.
Hiqildoqning to-g‘ay halqalari yopilib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bu ichki
shilim.-shiq pardada tebranuvchi epiteliy hujayralardan iborat bir qancha
bezlar bo‘ladi. Bular devorni namlab, havo bilan o‘tayot-gan changni va
boshqa yot narsalarni tutib qolish uchun xizmatg qiladi. Kekirdak
o‘pkaga kirib bronxlarga bo‘linib ketadi..
O’pkaning tuzilishi va rivojlanishi
O’pka —pulmones murakkab tuzilgan organ bo‘lib, organizm bilan
tashqi muhit o‘rtasida havo almashinishi uchun xizmat qiladi. O’pka
filogenez
rivojlanish
davrida
suvda
yashovchilar
suzgich
pufakchalarining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘lgan. Amfibiya (baqa)
larning o‘pkasi oddiy bitta alveolaga aylangan.. Reptiliya (sudralib
yuruvchi)larda esa anchagina murakkablasha-di, birinchi bosh
bronxlar paydo bo‘la boshlaydi.
Sut emizuvchi hayvonlar o‘pkasining rivojlanishi dastlab hiqildoq va
kekirdakdan boshlanadi, ya’ni og‘iz, tomoq yo‘li de-vorining pastki
qismidan uzun ariqcha shaklida IV tomoq xal-tachasining orqa qismidan
paydo bo‘ladi. Bu ariqcha keyinchalik naychaga aylanadi-da, oldingi
qismida hiqildoq kurtagi paydo bo‘ladi. Uning yon tomonidan hiqildoq
tog‘aylari paydo bo‘la boshlaydi. Bu kekirdak nayining orqa qismi
bronxlarga bo‘linib,
-
Do'stlaringiz bilan baham: |