5-laborotoriya mavzu: Teri, terini hosila organlari va nafas olish organlarini preparovka qilish Teri qoplami

Hiqildoq muskullari
Hiqildoq havo o‘tishida, ovqat yutilishida tartibli ravishda harakatlanib 
turadi. Bu harakatni hiqildoq muskullari kel-| tirib chiqaradi. Muskullar 
hiqildoqni kengaytiradi va toray-tiradi.
1. Hiqildoqqa kirish yo‘lini kengaytiruvchi muskullar quyi- 
;
dagilardir.
Yuqori tomondagi halqasimon-cho‘michsimon muskul — m. 
cricoarytaenoideus dorsalisjuft muskul bo‘lib, halqasimon tog‘aydan 
cho‘michsimon tog‘ay tomonga o‘tadi va u tortishi natijasida hi-qildoqqa 
kirish yo‘lini kengaytiradi.
Halqasimon-qalqonsimon muskul — m. cricoarytaenoideus ham juft
muskul, hiqildoqning halqasimon tog‘ayidan qalqonsimon tog‘a-yiga qiyshiq 
holatda o‘tadi. Bu muskul qalqonsimon tog‘ayni pastga tortib, hiqildoqqa 
kirish yo‘lini kengaytiradi va tovush lablarini taranglashtiradi.
Til osti-hiqildoq usti muskuli — m. hyoepiglotticus til osti I suyagining 
tanasidan boshlanib, hiqildoq usti tog‘ayida tugaydi. 1Bu muskul hiqildoq 
usti tog‘ayini oldinga tortib, ovqat yutil-|gandan so‘ng hiqildoq yo‘lini 
kengaytiradi.
2. Hiqildoqqa kirish yo‘lini toraytiruvchi muskullar quyi- 
dagilardir.
YON 
tomondagi halqasimon-cho‘michsimon muskul — m. cricoarytae 
noideus lateralis ham juft bo‘lib, qalqonsimon tog‘ayning ichki ryuzasida 
joylashadi. Bu muskul halqasimon tog‘aydan boshlanadi va cho‘michsimon 
tog‘ayni pastga tortib, hiqildoq yo‘lini toraytiradi.
Tovush muskuli — m. vocolis tovush lablarida joylashadi va 
kalqonsimon tog‘ay tanasiga borib, ularni tortadi.
Xaltacha muskuli — m. ventricularis xaltasimon burmada joy-ashadi. 
Bu muskul ham tovush lablariga ta’sir ko‘rsatadi.
Cho‘michsimon tog‘ayning ko‘ndalang muskuli — m. arytae noideus 
transversus cho‘michsimon muskullar oralig‘ida ko‘ndalang joyla-
shadi. U qisqarganda tovush lablari bo‘shashadi.
3. Hiqildoqqa umumiy ta’sir ko‘rsatuvchi muskullar quyi- 
Xagilardir.
To‘sh-qalqonsimon muskul — m. sternothyreoideus ovqat yutish 
vaqtida hiqildoqni oldin toraytiradi, keyin kengaytiradi.
Til-osti qalqonsimon muskul — m. hydhyreoideusovqat yutilganda 
hiqildoqni oldinga tortadi, unga kirish yo‘lini kengaytiradi.

---

9- rasm. 
Kekirlak halkalari.
L-—tsoramol; 
B—
mayda kavsh qaytaruvchilar; 
V—
cho‘chsalar; 
G
—otlar ksknrdagn; 
1 ~
seroz parda; 2—tog‘ay halqalar; 
3—
siyrak biriktiruvchi to‘qima; 4~muskul qavat;
5 — 
shilimshiq parda.
KYeKIRDAK 
Kekirdak — trachea uzun, nay shaklidagi organ bo‘lib, o‘pkaga havo 
o‘tkazish va undan havoni tashqariga chiqarish uchun xizmat qiladi. 
Kekirdak bir nechta tog‘ay halqadan iborat, u hiqildoq-ning halqasimon 
tog‘ayidan boshlanib, o‘pkada tugaydi. Kekirdak ana shunday halqalardan 
tuzilganligi sababli, hayvonlar boshi-ni va bo‘ynini har tomonga bursa ham, 
u doim ochiq turib, havonn erkin o‘tkaza oladi. Kekirdak bo‘yin va 
ko‘krak bo‘limlaridan iborat bo‘lib, ko‘krak qafasida yurakning ustiga 
yaqin joyda ik-kita asosiy bronxga bo‘linadi, bu joy kekirdak bifurkatsiyasi 
— bifurcatio trachcae deyiladi.
Kekirdak halqalari (9-rasm) har xil shaklda bo‘lib, bir-biri bilan 
halqasimon nay — lig. anulare orqali birlashadi. Kekirdak halqalarining 
yuqorigi ochiqroq qismi ko‘ndalang paylar — lig. Tracheale transversum 
va ko‘ndalang muskul — m. transversus trachiales bilan birlashgan. 
Qekirdakning ichki shilimshiq pardasi hiqildoqniki kabi tebranuvchi 
epiteliy bilan qoplangan, uning devorida aralash bezlar juda ko‘p. 
Shilimshiq pardadagi silindrsimon epiteliy hujayralari va tebranuvchi 
tukchalar nafas yo‘liga havo bilan kirgan changni, mikroorga-nizmlarni 
hiqildoqqa, undan esa burun tomonga o‘tkazib, orga-nizmni tozalaydi.
Qoramollarning kekirdagida 48—50 ta halqa bo‘lib, ular oval 
shaklda, uning yuqori qismi uchliroq, bifuraksiyasi V qovurg‘a- 
larning ro‘parasida bo‘ladi. Cho‘chqalar kekirdagida 32—36 ta tsi- 
lindrsimon halqa bo‘ladi. Bir tuyoqlilarda 48—60 tagacha ko‘n- 
dalang-oval shakldagi halqalar bo‘ladi. Bifurkatsiya V—VI qo- 
vurg‘alar ro‘parasida joylashadi. Tuyalarda 76 tagacha, qorako‘l 
qo‘ylarda 53—55 tagacha hiqildoq halqasi bo‘ladi.
O’PKA
Asosiy nafas olish organi bo‘lgan o‘pka — pulmones ko‘krak qafasida 
joylashadi. O’pka juft organ, unga tashqi muhitdan havo bilan birga 
kislorod kirib, qonga o‘tadi va butun orga-

---

nizmga tarqaladi, moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘l-gan karbonat 
angidrid qon bilan o‘pkaga kelib, tashqariga chnqib ketadi.
O’pka tarmoqlarga bo‘lingan bronxlardan tashkil toptan. Asosiy 
bronx o‘pkaning ichki qismiga kirgandan keyin tarmoq-lanib, bronxlarga, 
bronxiolalarga, ular esa alveolalarga bo‘-li-nib ketadi, alveolalar esa 
alveola xaltachalarini — pufak-chalarini hosil qiladi va shu bilan tugaydi. 
Alveolalardan. o‘pka parenximasi paydo bo‘ladi. Parenximada 
arteriya va vena qon tomirlari bo‘lib, gazlar almashinuvi shular 
orqali amal-ga oshadi. Barcha bronx va alveolalar biriktiruvchi 
to‘qima yor-damida o‘ng va chap o‘pka bo‘laklari — pulmo dexter et 
sinister ga birlashadi. 
Ko‘krak qafasining chap tomonida, o‘pka bilan yonma-yon yurak 
joylashadi, shuning uchun o‘pkaning chap bo‘lagi kichikroq bo‘ladi. 
O’pka bo‘laklarining o‘rta qismi o‘tmas, cheti — margo obtusus va yon 
tomon chetlari qirrali—margo acutus bo‘ladi. O’pkaning aso-siy qismi 
gumbaz shaklidagi diafragma yuzasi — faeies diaphragmatica o‘ng va chap 
bo‘laklar o‘rtasida oraliq yuza — facies mediastinalis bo‘ladi (108-rasm). 
O’pkaning har qaysi bo‘lagi yana bo‘-lakchaga bo‘linadi: o‘pkaning uchki 
bo‘lagi — lobus apicalis,uning pastrog‘ida yurak bo‘lagi — lobus 
cordiacus va eng katta diafrag-ma bo‘lagi — lobus diaphragmatica bo‘ladi. 
O’pkaning o‘ng bo‘lagi-da yana qo‘shimcha bo‘lak — lobus accessorius 
bo‘lib, u o‘pkaning ichki tomonida joylashadi.
O’pka bo‘laklarining oraliq qismida bir oz chuqurlashgan joy bo‘lib, 
unga o‘pka bronxlari, arteriya, vena va nervlar ke-lib kiradi, bu joy 
o‘pka darvozasi — hilus pulmoalis nomini ol-gan. Bularning hammasi 
qo‘shilib, o‘pka ildizi — radix pulmonus deb ham yuritiladi. O’pkaga 
kirgan asosiy bronxlar daraxtga o‘xshab shoxlab ketadi (11-rasm) va 
unga arbor bronchialis deyi-