5- mavzu: Tarixiy poetika va folklor. R ye j a

Sichqonlar yig‘ilishdi qoldirmayin iz,
Mushukvoydan yashirinib qildilar majlis.
Dedi rais: -Majlisda masala bitta,
Qolmadi hech andisha mushuk surbetda.
Qutilish chorasin o‘ylab ko‘raylik,
Dunyoda u tursin, yo biz turaylik.
Qani, o‘ylab topaylik bir chora,
Qachongacha yem bo‘lar sichqon bechora...
Birisi unday dedi, birisi bunday,
Biror tadbir topolmay bosh qotdi xumday.
SHe’rday mag‘rur kerilib turgan bir sichqon,
Mushukvoyga go‘yo u qo‘ygandek qopqon,
Dedi: - Mushuk chorasin men o‘ylab topdim,
Aql farosat kerak bunday ishga, hmm..
Tadbir shu: kirib borib mushuk qo‘yniga,
Ilmoq kerak qo‘ng‘iroq uning bo‘yniga.
Qo‘ng‘iroq ovozidan bilib olamiz,
Mushukvoy kelguncha qochib qolamiz.
Bu tadbirni ma’qullab, chalishdi chapak,
Pastdan bir ovoz chiqdi.. – To‘xtanglar andak.
Qani ayting! Bu ishni kim qila oladi?
Mushukka qo‘ng‘iroqni xo‘sh, kim iladi?
Rais dedi: - bu to‘g‘ri, kim iladi, kim?
Biror ovoz chiqmadi suv sepganday jim.
Taklif qilgan “sher” dedi: - Tag‘in bilmayman,
Bu taklif, shaxsan men o‘zim ilmayman. 
Shundaylar bor maslahat berishga usta,
Амалий иш келса, “юраги хаста”.
9. Satirik obrazlarda hayotdagi qusurlar ustidan zaharxanda kulgu, sarkazm, masxaralash 
usuli yetakchilik qiladi. Qahramonlardagi tashqi jihatdan ko‘zga ko‘rinmaydigan, lekin ichki 
jihatdan bijg‘igan, yaramas, arzimas odatlar fosh etiladi. Kulgu qanchalik fosh etsa, uning 
mohiyati shunchalik ochiladi – qusur va yaramasliklar o‘limga mahkum etiladi. Mulla Dilkash 
(“Hiylai sha’riy”-G‘.G‘ulom), Kalvak mahzum (“Kalvak mahzumning xotira daftaridan”-
A.Qodiriy), Qori Ishkanba (“Sudxo‘rning o‘limi”-S.Ayniy) kabi obrazlar faoliyatini achchiq 
kulgu ila fosh etish yo‘li bilan yozuvchilar inkor etadilar. “Malaydursan... ”da yaratilgan 
ig‘vogarlarning satirik obraziga (O‘zAS, 27 noyabr, 1998) diqqat qilaylik:
Alayhil-la’na iblisga sadoqatli malaydursan,
Qayon yaxshi odam borki, go‘riga g‘isht qalaydursan.
Ko‘rinsa bir ayol xushro‘y, yo‘tal tutgay seni birdan,

---

Baroq qosh ostidan qiyg‘ir ko‘zing-la parmalaydursan.
Bale, fisqu-fasod “ilmi” aro senga taraf yo‘qdir,
Jame’i rasvo hunarni sen bilursan, uddalaydursan!
Agar afting esa qiyshiq – nachora, oynada ne ayb,
Nechun ahli zamondan, ham zamondan o‘pkalaydursan?
Necha boshga balo bo‘lding, baloi tim qaro bo‘lding,
Tuzalmas, bir yaro bo‘lding, qishu yoz maddalaydursan.
Odamsan, zohiran, lek benasibsan odamiylikdan,
YA’nikim, shunchaki maxluq erursan, o‘rmalaydursan...
10. Yumoristik obrazlarda hayotdagi ayrim nuqsonlar yengil, quvnoq kulgu ostiga olinadi va ularni 
tuzatishga chorlaydi. Mullado‘st (“Maysaraning ishi”-H.H.Niyoziy), Hamrobuvi, Xolnisa (“Shohi 
so‘zana”- A.Qahhor), Toshbolta (“Toshbolta oshiq”-H.G‘ulom) kabilar yumoristik obrazlarning jonli 
namunalaridir. Asqad Muxtorning “Afsona” she’ri (yuqorida keltirgan edik)ni qayta bir o‘qisangiz, 
yumoristik obrazlarga xos yoqimli kulguni jonli shohidi bo‘lasiz. 
Asar qurilishida tutgan o‘rniga qarab obrazlar quyidagicha turlarga bo‘linadi: 
1. Asar voqealarining markazida turib, asar syujetini harakatga keltiradigan va oxirigacha 
rivojlantiradigan, asar bosh g‘oyasini o‘zida tashiydigan shaxslar – Bosh obraz yoki Bosh 
qahramon deb yuritiladi. Jumladan, XX asr boshida o‘zbek xalqi o‘zini qanday taniganini ko‘rsatish 
“Qutlug‘ qon” (Oybek)ning bosh g‘oyasidir. Ana shu g‘oyani o‘zida tashigani va asarning boshidan 
oxirigacha ishtirok etgani uchun Yo‘lchi romanning bosh qahramoni sanaladi. Xuddi shuningdek, 
Otabek “O‘tgan kunlar” (A.Qodiriy)ning, Po‘lat “Qudratli to‘lqin” (SH.Rashidov)ning, Avaz “Qora 
ko‘zlar” (P.Qodirov)ning, Ahmadjon “Davr mening taqdirimda” (A.Muxtor)ning bosh obrazidir. 
2. Badiiy asarda ma’lum bir g‘oyani (asardagi bosh g‘oyaning kichik bir bo‘lagini) ifodalovchi, syujet 
davomida bir, ikki ko‘zga ko‘ringan obrazlarepizodik yoki yordamchi obrazlar deyiladi. Jumladan, 
“O‘tgan kunlar” romanidagi Qovoq devona, Usta Farfi, Rahmat, Ahmadxon, Komilbek kabilar – 
epizodik obrazlardir. 
Usta Farfi romanda bir epizodda ko‘rinadi va Otabek bilan usta Alimni “Komilbekni qotili Hamid” 
ekanligiga ishontirish, Kumushning xaridori, uni o‘ziniki qilishga harakati borligini bildirish uchun, 
“bu bir it, tomdagi luqmani o‘zi ham yemaydi, boshqaga ham yedirmaydir, nah itning o‘zi!” - deya 
Hamidni xarakterlash uchun, Otabek hayotidagi fojealarning manbaini, Hamidning yordamchisi Sodiq 
usta Alimga qo‘shni ekanini ta’kidlash uchun kiritiladi. Bu vazifani o‘tab bo‘lgach, romanning keyingi 
voqealari tasvirida ko‘rinmaydi. Shunga asosan u-yordamchi obrazdir. 
Adabiyot hayotni ikki xil yo‘l bilan tadqiq etadi: biri-tasdiqlash, ikkinchisi-inkor etish. Shunga ko‘ra 
obrazlar quyidagicha turlarga bo‘linadi: 
1. Xatti-harakati, xarakter xususiyati bilan asosan ijobiy xislatlarni o‘zida tashisa va kitobxon uchun 
o‘rnak bo‘la olsa, jamiyatni ezgulik va komillikka yetaklay bilsa, u – ijobiy obrazdir. Bu 
xususiyatlarga ega bo‘lgan Otabek, Yo‘lchi, Bobur, Po‘lat, Ahmadjonlar – ijobiy obrazlar sanaladi. 
2. Xatti-harakati, xarakter xususiyati bilan, asosan salbiy xislatlarni o‘zida tashisa, kitobxonni o‘ziga 
nisbatan nafratini uyg‘otsa, jamiyatni tanazzulga tortsa, u- salbiy obrazdir. Hamid, Musulmonqul 
cho‘loq (“O‘tgan kunlar”), Ahmad Tanbal (“Yulduzli tunlar”), Inoyat oqsoqol (“Ufq”) kabilar bu xil 
obrazlarning tipik vakilidir. 
Adabiyot tarix va zamona materialiga murojat qilishiga ko‘ra quyidagi obrazlarni vujudga keltiradi: 
1. Yozuvchi “tarix orqali zamonaning ichiga kirsa” (A.Tolstoy), tarixda bo‘lib o‘tgan voqelikni 
obrazlarda gavdalantirsa, ular tarixiy shaxslar obrazi deb yuritiladi. Hamid Olimjoninng “Zaynab va 
Omon”idagi Zaynab, Oybekning “Navoiy” romanidagi Navoiy, P.Qodirovning “Avlodlar dovoni”dagi 
Akbar real tarixiy shaxslar obrazidir. 
2. Yozuvchi bugungi jamiyatning taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan yangi g‘oyalarni ifoda etsa, bu 
g‘oyalarni zamondosh, “tanish bo‘lgan notanish” xarakterlarda gavdalantirsa, bu zamonaviy 
obraz yoki zamondosh obrazi deb yuritiladi. Mustaqillik mafkurasini qalbiga ko‘chirgan, Istiqlol 
mohiyatini o‘zida jam qilgan, el-yurt ravnaqi uchun kuyib, yonib yashayotgan, O‘zbekistonining 
buyuk davlat bo‘lishiga asos va kuch berayotgan tadbirkor, mulkdor zamondoshlarimiz obrazi – 
bunday obrazlarning yaqqol timsolidir. 

---

Adabiyotshunoslikda 
obrazlarning 
yana 
boshqacha 
turlari 
ham 
mavjud: o‘zgaruvchan 
obrazlar (Yormat-“Qutlug‘ qon”), murakkab obrazlar (Ortiq-“Qora ko‘zlar”) kabi. Demak, bu 
sohadagi izlanishlar davom etaveradi. 
Badiiy asardagi bir - biri bilan uzviy bog‘liq obrazlar majmui - obrazlar (sistemasi) tizimi (“O‘tgan 
kunlardagi” Yusufbek hoji – O‘zbekoyim- Otabek – Kumush – Yodgorbek kabi), asardagi ma’lum bir 
guruhga mansub obrazlar – obrazlar galeriyasi (“O‘tgan kunlar”dagi Hamid – Sodiq – Mutal - Jannat 
kampir kabi) deb yuritiladi. 
Badiiy asar qahramonlarini yuqoridagidek turlarga ajratish mumkindir, lekin ular o‘rtasiga Xitoy 
devorini qo‘yish tamoman noto‘g‘ridir. Chunki go‘zal va hayotbaxsh bitta obraz (masalan Otabek)ni - 
realistik obraz, epik obraz, bosh obraz, ijobiy obraz, tarixiy obraz deb yuritaverish haqiqatga to‘g‘ri 
kelaverdi. 
Hayotda har qanday yaxshi insonning ham qusurlari, har qanday yomonning ham yaxshi xislatlari 
borligiga hech kim shubha qilmaydi. Hammasi ham aybdor (beayb-Parvardigordir) bandalardir. 
Shunday ekan, badiiy asar qahramonlarini faqatgina bir rangda (oq yoki qora, yoki qizil) tasvirlanishi, 
sun’iy ravishda bir rangning quyuqlashtirilishi mantiqan noto‘g‘ridir. Jumladan, “Oltin zanglamas” 
(Shuhrat)dagi Mirsalim, “Chiniqish” (Mirmuhsin)dagi Bo‘rixo‘ja, “Senga intilaman” (H.G‘ulom)dagi 
Mirhosil obrazlari yozuvchilar tomonidan jamiyatimizda uchrab turuvchi salbiy xususiyatlarning 
deyarli barchasini o‘zlarida jamg‘argan shaxslar sifatida tasvirlanadi; obraz aniqligiga putur 
yetkaziladi. Natijada, bu obrazlar o‘zlarining jonli qiyofalarini yo‘qotib, salbiy xususiyatlarning 
yig‘indisiga aylanib ketadilar. Chunonchi, yigirma yildan buyon kolxozga rais bo‘lib kelgan Mirhosil 
– qo‘li egri, qo‘pol, xushomadgo‘y, cho‘lni nobud etuvchi, ma’naviy jihatdan buzuq, xotin olib, xotin 
qo‘yuvchi va hokazo... 
Adabiyot – insonshunoslik ekan, adabiy asardagi obrazlar hayotdagi kishilarning fe’l - atvorlariga – 
xarakterlariga muvofiq kelishi, eng asosiysi, hayotiy bo‘lishi talab qilinadi. Adabiyotshunoslikda 
“obraz” tushunchasi bilan ba’zida teng, ba’zida farqli ishlatildigan “personaj”, “qahramon” 
tushunchalari ham bor. 
Personaj (lat. Personal-shaxs so‘zidan) atamasi badiiy asarda ishtirok etuvchi hamma shaxslarga 
nisbatan qo‘llaniladi. Ko‘pincha asardagi epizodik obrazlar-personajlar deb yuritiladi, shu sabab uning 
tushunchasi obrazga nisbatan tor hisoblanadi. “Ona lochin vidosi” (P.Qodirov) romanidagi Ibn Ali, 
Ahmad Tarxon, Bobo Husayn, Habiba Sulton, Robiya Sulton, Uvays Tarxon, SHerhoji kabilar – 
personajlardir. 
Qahramon deganda, shijoati, dovyurakligi, botirligi bilan shuhrat qozongan, jonbozlik, mardlik qilib 
o‘zini ko‘rsatgan (M., O‘zbekiston Qahramoni) kishi tasavvurga kelsa-da, bu tushuncha umuman 
asarda ishtirok etuvchi (Yo‘lchi, Yormat, Unsin; Hamid, Sodiq, Mutal; lirik qahramon, epik 
qahramon) ijobiy yoki salbiyligidan qat’iy nazar hamma shaxslarga, ko‘pincha, bosh ishtirokchilarga 
nisbatan qo‘llaniladi. Chunki, har qanday salbiy qahramon ham adabiy asarga to‘qib-bichib kiritilar 
ekan, u ham asardagi biror voqea-hodisaning yuzaga kelishida asosiy rol o‘ynashi, shubhasizdir.