5- мавзу: Мантиқ фанининг предмети, мақсад ва вазифалари Тафаккурнинг қонунлари. Маъруза режаси

3–савол баёни: Объектив олам, унинг моҳияти ва ривожланиш қонуниятларини билиш, англаш тафаккурнинг асосий мантиқий шакллари: тушунча, ҳукм (мулоҳаза) ва хулоса чиқариш орқали амалга ошади ва улар теран фикрлашимизнинг асосидир.
Объектив борлиқ, ундаги буюм ва ҳодисалар инсон онгида тушунчалар ёрдамида, улар орқали акс этади, билиб олинади. Тушунча тафаккурнинг энг дастлабки, содда шакли, реал борлиқнинг инсон онгидаги ғоявий тимсолидир.
Тушунча деб буюм ва ҳодисаларнинг энг умумий, муҳим, зарурий белгиларини инсон онгида акс эттирувчи тафаккур шаклига айтилади.
Буюмнинг асл, туб хусусиятларини ифода этувчи белги буюмнинг муҳим белгиси ҳисобланади. Онгимизда акс этган нарса ва ҳодисалар белгиси тушунча белгиси дейилади. Масалан, «одам» тушунчасининг муҳим белгиси ақлли, онгли, фикрлаш, сўзлаш ва меҳнат қилиш фаолиятига эга бўлган мавжудот эканлигидир. Тушунча тилда сўз ва сўз бирликлари орқали ифодаланади.
Тушунчанинг мантиқий таркибини унинг мазмуни ва ҳажми ташкил этади.
Тушунчанинг мазмуни деб унда акс этган буюм ва ҳодисалар муҳим белгиларининг мажмуидан иборат бўлган билимларга айтилади. Тушунчанинг ҳажми деб унда акс этган буюм ва ҳодисалар доираси ва кўлами тўғрисидаги билимга айтилади. Масалан, «одам» тушунчасининг ҳажмини ўтмишда яшаган, ҳозир яшаётган ва келажакда ҳам яшаши мумкин бўлган барча кишилар ташкил этади.
Мантиқда тушунчанинг мазмуни ва ҳажми ўртасидаги тескари нисбат қонуни мавжуддир. Бу қонунга биноан, тушунчанинг мазмуни қанча кенг бўлса, унинг ҳажми шунча тор бўлади ва аксинча, тушунчанинг мазмуни қанча тор бўлса, яъни белгилари кам, умумий бўлса, унинг ҳажми шунча кенг бўлади. Бу қонун тушунчада ўзаро жинс-тур муносабатида кўринади. Масалан, «адабиёт» ва «XX аср ўзбек адабиёти» тушунчаларининг ҳажмлари турличадир. Чунончи, «адабиёт» тушунчасининг ҳажми кенг, мазмуни эса тордир. «XX аср ўзбек адабиёти» тушунчасининг ҳажми тор бўлса ҳам, мазмуни кенгдир.
Тушунчалар бир қанча белгиларига биноан ҳар хил турларга бўлинади:

1.