4. Тупроқнинг сув режими, уни бошқариш ва яхшилаш тадбирлари

26-расм. Тупроқнинг сув кўтарувчанлиги
Тупроқнинг сулиш намлигини, одатда максимал гигроскопикликни 1,34 ёки 1,50 коэффициентига кўпайтириш юли билан аниқланади. Сулиш намлиги тупроқнинг муҳим гидрологик константи ҳисобланади. Сулиш намлигига доир маълумотларни ва сувнинг умумий миқдорини эътиборга олиб, тупроқдаги фойдали намнинг, яъни ҳосилнинг шаклланиши учун кетадиган сувнинг самарали заҳирасини ҳисоблаб топилади. Самарали намлик миқдори ҳисобланаётганда сувнинг қатлам қалинлигини мм да ифодалаш қабул қилинган. Шу куринишда ундан фойдаланиш, яъни уни ёғинларга доир маълумотлар билан таққослаш осон бўлади, 1 га майдондаги сувнинг ҳар бир мм 10 т сувга тўғри келади. Самарали сувнинг заҳиралари ушбу формула буйича ҳисоблаб топилади:
W * 0,1 . хм . h (H - Ч)
Бу ерда, W - самарали сувнинг заҳираси, мм; 0,1 - сув қатламини мм га айлантириш коэффициенти; ҳ.м - ҳажмий масса, г/см³ ; h - самарали сувнинг заҳираси ҳисоблаб аниқланадиган тупроқ қатламининг қалинлиги, см; H - тупроқ намлиги, мўтлақ қуруқ ҳолатдаги оғирлигига нисбатан фоизда; СН - сулиш намлиги, мўтлақ қуруқ ҳолдаги оғирлигига нисбатан фоиз ҳисобида.
Ҳар бир тупроқнинг ўсимликлар ўзлаштира оладиган ўзига хос актив нам диапазони (АНД) бўлади.
8-жадвал

Сизот суви чуқур бўлган тупроқларда бу диапазон ЭКНС (ДHС) - СН га, сизот суви саёз тупроқларда эса КНС - СН га тенгдир. Тупроқдаги самарали нам заҳирасини баҳолаш шкаласи 28 жадвалда берилган.

А.М.Шульгин (1967) буйича тупроқнинг 1 м қалинлигидаги самарали сув заҳирасининг мақбул курсаткичи ўсимликларнинг усиш даврида, айниқса нисбатан сув етишмайдиган даврда, уртача 100 дан 200 мм атрофида бўлади.
Ўта кўп намлик (>250 мм) ва етарли нам булмаган (<60 мм) шароит ҳам ўсимликларнинг усиб ривожланишига салбий таъсир этади ва ҳосил камаяди.

27-расм. Тупроқ намлигининг агрегатлар чидамлигига таъсири.

1 (Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M.Sobecki, Thomas Iiваri, John M. Kimble.2004, 6 бет.)

Aim.uz