4-sinf o`qish darsliklarida ma`naviyat qalb quyishinin o`rganish reja: Kirish: I bob. O’qish darslarida o’quvchilarda badiiy asar o’qish ko’nikmasini shakllantirish

III BOB. O’qish darslarida asar qahramonlariga tavsif berishga o’rgatish darslari natijalari
3.1. O’qish darslarida asar qahramonlariga tavsif berishga o’rgatish darslari tahlili
Boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar tomonidan badiiy asarni idrok etish o'ziga xos xususiyatlarga ega. Kitobda ular, birinchi navbatda, badiiy voqelik va real hayotni aniqlaydigan tasvirni emas, balki obrazini ko'rishadi. Kichik maktab o'quvchilarining diqqat -e'tiborini voqea va qahramonlarga qaratadi, voqea haqiqiy bo'lib, qahramonlar esa tirik odamlar, tasvirlangan voqealar ishtirokchilari sifatida qabul qilinadi. Tadqiqot L.I. Belenkaya va O.I. Nikiforova shuni ko'rsatadiki, 8 yoshli bolalarni harakatning batafsil rivojlanishi qiziqtiradi. Komponentlardan birining harakatini tavsiflashda kamchilik, hatto beshinchi sinf o'quvchilari uchun ham tasvirlangan personajlarning xususiyatlarini aniqlashni qiyinlashtiradi; kichik maktab o'quvchilari esa, batafsil tasvirlab berishda har doim ham harakatlarning holati, motivlari va oqibatlarini inobatga olmaydilar, bu esa qahramonlarni bir tomonlama baholashga olib keladi. Odatda, qahramonlarni bolalar butunlay qabul qilishadi, yoki ular salbiy his -tuyg'ularga sabab bo'ladi - yarim tonlar va soyalar yo'q. 8-9 yoshli bolalar o'qiganlarini umumlashtirishga qodir. Yosh o'quvchining o'ziga xos xususiyatlarini o'quvchi sifatida bilish o'qituvchiga tahlil jarayonini rejalashtirishga yordam beradi, lekin uni o'quvchilarning asar haqidagi dastlabki tasavvurini tekshirish zaruratidan xalos qilmaydi: ular matnda o'zlari ko'rgan narsalarni, darsda rejalashtirilgan kursga o'zgartirish kiritish uchun nimalarda qiynalishadi, nimalarga e'tibor berishadi. Shuning uchun darsda alohida bosqich ajratiladi - birlamchi idrokni tekshirish. Badiiy asar haqida dastlabki tasavvurni aniqlash metodikasi yuqorida batafsil tavsiflangan (qarang: "Boshlang'ich maktab o'quvchilarining adabiy rivojlanish darajasini aniqlash usullari"). Shuni ta'kidlash kerakki, bu bosqichda bolalarning javoblari tuzatilmasligi kerak. Darsning bu bosqichining maqsadi - bolalar matnda nimani mustaqil ko'rishganini, nimalarni boshdan kechirayotganini aniqlash, nimalarga e'tiborini qaratganligini aniqlash va darsning rejalashtirilgan yo'nalishini o'zgartirish kerak. Birinchi sinfda bolalar uchun eng keng tarqalgan va eng sevimli texnikasi - bu chizmachilikda muallifning niyatini aks ettiradigan tarzda tasvirlashni maqsad qilgan grafik chizma.
Bolalar zavq va katta tasavvur bilan ertak, hikoya, she'rlarning kichik bo'laklarini tasvirlaydilar, asarlar mazmunini, ularga va qahramonlarga bo'lgan munosabatini chizishda aks ettiradi.
Asar qahramoni fazilatlarini o`rganish ishi o`quvchini ma`naviy jihatdan 
boyitishiga shubha yo`q. Lekin uning o`z o`lchovlari borligini ham unutmaslik kerak. 
Ta`lim jarayonida o`quvchiga asar qahramoniga mustaqil ravishda tavsif
berish ishonib topshirib qo`yilsa, ya`ni o`qituvchi uni yo`naltirib turmasa,
ba`zan noto`g`ri baholarini tuzatib bormasa, ma`naviy boyishda sustkashlikka yo`l qo`yiladi. Bu o`rinda R.V.Glintershchikning quyidagi ogohlantirishlari 
o`rinli: “O`quvchi nazariy (va amaliy) masalalar yuzasidan yuritadigan o`z mushohadalarida mutlaqo qo`rqmasdir: u hayot oqimida, ijtimoiy voqelikda
mas`ul shaxs sifatida deyarli qatnashmaydi, shuning uchun o`zini usiz yaratilgandunyo ustidan odil hakam deb his etadi, o`z mushohadalarini o`zining shaxsiy buyumiday himoya qiladi, binobarin bu narsa uning o`zligini qaror toptirish shakli bo`ladi” Bu yoshda o`quvchining fikrlashi uchun “hamma narsaga” 
“odam bilishi kerak bo`lgan hamma narsaga” beg`araz keng qiziqish xos
bo`ladi. Ma`lumki, san`atkor yaratayotgan obrazlar muayyan tushunchalarni
(yaxshilik, yomonlik, yovuzlik,...) hayotiy saboq tariqasida taqdim etadi. 
O`quvchilar ana shu tushunchalar bilan izchil tanishib boradilar. Bu 
tushunchalar yuqori sinflarda obrazlarga xarakteristika berish jarayonida asqotadi. 
Asar qahramonlari haqida, yozuvchining asar bayonida egallagan mavqei 
to`g`risida gapirganda, g`oya tushunchasiga ko`p murojaat etiladi. Asarning g`oyaviy mazmunini tushunish fikrlash operatsiyalarining quyidagi bir butun 
tizimini ko`zda tutadi: 
1. Biror asarni o`ylab olishda asardan asarning g`oyaviy mazmunini ochishga olib keladigan asosiy adabiy obrazlarni ajratish zarur. 
2. Ushbu etakchi obrazlarning muhim xususiyatlarini: ularni xatti-harakatlari, 
fikr-o`ylari, dunyoqarashi, xarakterini tahlil qilib chiqish lozim. 
3. Asarning etakchi, shuningdek, ikkinchi darajali obrazlarini bir-biridan ajralgan 
holda idrok etmay, balki bir-biri bilan taqqoslab idrok etish darkor.
4. G`oyaviy mazmunini aniqlash uchun badiiy asarni hayot bilan, jamiyat oldida 
turgan vazifalar bilan qiyoslash, asarning tarixiy ahamiyatini aniqlash kerak.
Shunga ko`ra ham ba`zi asarlarning g`oyaviy mazmunini aniqlash, anglab 
etish qiyin kechadi. F.Egamberdievaning fikricha, badiiy matnlar mavzusi 
jihatidan ham murakkablik kasb etadi: “Xususan, vatan ozodligi, xalq
erkinligi va inson hurligi mavzusida yaratilgan asarlarning ayrimlari umumiy o`rta ta`lim maktablari o`quvchilari tomonidan birdek o`zlashtirilmaydi”.Bu jarayonda ham o’qituvchining roli juda kattadir.Ushbu mavzularga bag’ishlangan asarlarning g’oyasini har doim ham darsda ochishning iloji bo’lmaydi,dars yuzasidan turli savol va topshiriqlar berilib javoblar tinglanadi va o’quvchilarga
asarni qayta hikoyalash topshirig’i uy vazifasi qilib berilishi mumkin. Bu esa o’quvchining ushbu asarni qaytadan o’qishiga undaydi va dars davomida tushunib yetmagan boshqa bir jarayonlarni mustaqil o’qish jarayonida anglahi va to’ldirishi mumkin bo’ladi.Badiiy asarlar ichida hikoya janri ham alohida o’rin tutadi.Hikoyalar ko’pincha o’sha davr, shu davrga mos qahramonlarni gavdalantiradi,shu davrga mos masalalarni yuzaga chiqaradi.
O’quvchilar qahramonlarning ma’naviyatiga bo’lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli va qorong’i tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo’la boshlaydilar. Ularda go’zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg’usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. Masalan, 3-sinfda «Jaloliddin Manguberdi» hikoyasida Chingizxon va uning qo’shinlariga nisbatan nafrat uyg’otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati orqali ona-Vatanga mehr-muhabbat uyg’otiladi, uning taqdiri orqali o’z ajdodlaridan faxrlanish tuyg’usi paydo bo’ladi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o’ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko’rishni taqozo etadi. Undagi har bir so’z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi.
O’quvchilar asarlaming mualliflari haqida qancha ko’pma’ lumotga ega bo’lsalar,uning shaxsi bilan qanchalik yaqindan tanishsalar uyaratgan obrazlarni ham imkon qadar mukammalroq his qiladilar.Muallifning insonni anglash yo'lidagi izlanishlari, kashfiyotlarini yozgan asarlarizamiridan qidirish ham o'quvchi shaxsini to'kislik sari yetaklaydi. Masalan, mashhur yozuvchi Abdulla Qahhor: “Agar yozuvchining axloq kodeksi tuziladigan bo‘Isa, men halollik bilan
jasoratni birinchi modda qilib qo ‘yar edim, chunki yozuvchiningboshqa hamma hislatlari uning qay darajada halol, naqadar shijoatli ekaniga bog'liqdir”¹⁴,— degan ekan. O‘quvchida ulug‘yozuvchining shu bahosiga shaxsiyati va ijodi bilan to‘g‘ri keladiganhurmat hissi paydo bo‘ladi. Bhu tuyg‘u asari o'rganilayotganyozuvchining qahramonlarini baholashda o'quvchiga qo‘l kelishimumkin.
Psixolog olimlarning ko’rsatishicha, badiiy asarni idrok etish uchun uni tushunishningo’zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo’lib, asarga, undatasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o’z ichiga oladi. Kichikyoshdagi o’quvchilar adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo’ladi:
1.Adabiy qahramonga emotsional munosabat.
2.Elementar tahlil qilish.
Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o’quvchilar o’z shaxsiy tushunchalardan foydalanadilar.Qahramonning boshqa fazilatlarini Baholash uchun ularda so’z boyligi, tajriba yetishmaydi.O’qituvchining vazifasi o’quvchilar payqay olmagan sifatlarni ko’rsatish va o’quvchilar nutqiga kiritishdir