4-sinf o`qish darsliklarida ma`naviyat qalb quyishinin o`rganish reja: Kirish: I bob. O’qish darslarida o’quvchilarda badiiy asar o’qish ko’nikmasini shakllantirish

Mavzuning ilmiy yangiligi.Boshlang’ich sinf o’qish darslarida o’quvchilarni asarqahramonlariga tavsif berishga o’rgatish yo’llari ustida izlanish olib borildi vamazkur mavzuning o`ziga xos xususiyatlari yangicha mezonlar asosida o’rganildi.Boshlang’ich sinf o’qish darslarida o’quvchilarni asar qahramonlariga tavsif berishga o’rgatish yo’llari masalasiga e`tiborni qaratganholda ish olib borildi. Shu bilan birga, DTS talablaridan kelib chiqgan holda mavzuga yondashildi.Kurs ishimizning asosiy ilmiy yangiligi mavzuning bugungikunda shakllanayotgan yangicha qarashlarga asoslanganligi bilan izohlanadi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishida o’qish darslarida o’quvchilarni asar qahramonlarigatavsif berishga o’rgatish yo’llarini tahlil etishni asosiy maqsad qilib qo`yildi. Bumaqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar amalga oshirildi:
- o’qish darslarida o’quvchilarni asar qahramonlariga tavsif berishga
o’rgatish yo’llari haqida tushuncha berish;
- mazkur ishni yangi pedagogik texnologiya asosida yoritib berish.
Mavzuning manbasi.O’zbekistonRespublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov, yurtboshimizSh.M.Mirziyoyevning milliy g’oya va mafkuraga, ta`lim samaradorliginioshirishga doir ma`ruzalari, asarlari, farmonlari, qarorlari, O’zbekistonRespublikasi Konstitutsiyasi, “Ta`lim to’g’risida” gi Qonuni hamda “Kadrlartayyorlash Milliy dasturi”, O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta`lim tiziminingDavlat ta`lim standartlari, Vazirlar Mahkamasining ta’lim to’grisidagi me’yoriyhujjatlari mavzuning asosini tashkil etadi.


I bob
O’qish darslarida o’quvchilarda badiiy asar o’qish ko’nikmasini shakllantirish
1.1Boshlang’ich sinf o’quvchilariga badiiy asar o’qishning ahamiyati.
O’qish darslarining muhim vazifalaridan biri o’quvchilarning o’qish
malakalarini takomillashtirish va ularga tarbiyaviy ta`sir o’tkazish, ularning
shaxsini tarkib toptirishdan iboratdir. Bu vazifani bajarishda darsda o’rganiladigan
badiiy asarlar, ularning g’oyasi, undagi obrazlar muhim ahamiyatga ega. Chunki
badiiy asar, undagi obrazlar orqali kishilarning hayotiy tajribalari, tabiat va
jamiyatdagi voqea-hodisalar nafis so’zlar bilan san`atkorona yoritilgan bo’ladi.
Ana shu hayotiy voqealar tasvirini o’quvchilarga to’laqonli yetkazish, asardagi
obrazlar va voqelikka yozuvchi qarashlarini tushuntirish orqali tarbiyaviy
maqsadlar amalga oshadi.Badiiy asarni mutolaa qilish endigina savod chiqargan bolalar uchun ham zavqli mashg‘ulot. Kitob tanlashda, avvalo, uning o‘quv­chi uchun zerikarli bo’lmasligiga e’tibor beriladi.Boshlang’ich sinf o’quvchilari
taqlid qilishga moyil va ta’sirchanligi yuqori bo‘ladi. Sinfdan tashqari o‘qish uchun mavzu tanlashda o‘qituvchi bunga e’tibor berishikerak.
Badiiy asar o‘qishni muntazam olib borish o‘quvchilarda insoniy fazilatlar, go‘zal axloq va ijobiy xarakterni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Nutq madaniyatini shakllantirish, fikrlarini ravon va mantiqan to‘g‘ri, mazmunli va ifodali bayon etishga odatlantirish, dunyoqarashini kengaytirishda sinfdan tashqari o‘qishning ahamiyati katta. Muntazam mutolaasiz ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish va o‘quvchilar­ning ijodiy tafakkurini o‘stirish mumkin emas.
Kichik sinflarda matnni avval o‘qituv­chi namunali o‘qib beradi. Badiiy asarni grammatik qonun-qoidalarga rioya qilib o‘qish orqali o‘qituvchi asarning poetik va badiiyxususiyatlariniochibberadi.
Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarni ifodali o‘qishga o‘rgatish o‘qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Buning uchun o‘qituv­chi nutq texnikasini bilishi, o‘quv­chilarni nutq vositalariga oid texnik mashqlar bilan muntazam shug‘ullantirib borishi maqsadga muvofiq.Ifodali o’qish jarayonida nafas,ovoz va nutq
a’zolarifaolishtiroketadi.
Chunki matnni o‘qiyotganda o‘quv­chining noto‘g‘ri nafas olishi o‘rinsiz pauzalar qilishiga olib keladi. Buning oqibatida o‘qilayotgan matn mantiqan buziladi, muallif maqsadi o‘quvchiga to‘g‘ri yetib bormaydi. Fikr tushunarsiz bo‘lib qoladi.
30-50-yillar metodik fanlarida boshlang'ich maktabda badiiy asarni ilmiy va ishbilarmonlik maqolasi bilan solishtirganda o'ziga xosligiga asoslangan tahlilga muayyan yondashuv shakllandi. Asar ustida ishlash, o'qish ko'nikmalarini rivojlantirish, ishni umumlashtirish bilan qismlarga bo'lib tahlil qilish, nutqni rivojlantirish bo'yicha tizimli ishlar. E.A. Adamovich, N.P. Kanonykin, S.P. Redozubov, N.S. Rojdestvenskiy va boshqalar tushuntirish o'qish uslubining rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar
O’qish darslarida o’tkaziladigan badiiy asar tahlili ana shu maqsadlargaerishish uchun yordam beradi.Darslarda hikoya, ertak yoki asarning boshqa turi o’rganiladigan bo’lsa, unio’quvchilarga o’qitib, mazmuni yuzasidan savol-javoblar o’tkazib va ayrimo’quvchilarga tushunchalarini gapirtirish bilangina ko’zlangan maqsadga erishibbo’lmaydi. O’qish darsmlarida o’rganiladigan badiiy asardagi har bir obrazningo’ziga xos xususiyatlari, ya`ni uning tashqi ko’rinishi, xatti-harakatlari va ichki kechinmalarini ocha bilish kerak. Har bir obrazning boshqalaridan ajralib turadigantomonlarini ko’rsatish muhimdir.
Asardagi ayrim personajlar haqida quvnoq, mehnatchevar, rostgo’y,chaqqon deb baholab kifoyalanish yaramaydi. Bunday qilinsa, o’quvchilartasavvuridato’laqonli obraz gavdalanmaydi.
Badiiy asar ustida shunday ishlash kerakki, o’quvchilar ongida obrazlar
to’laqonli va mukammal o’z ifodasini topgan. Har bir obraz qanchalik yorqin
ifodalansa, tasavvur va tushunchalari shuncha kengayadi.Badiiy obrazlar til yordamida, tilning tasviriy ifoda vositalari asosidayaratiladi. Shuning uchun asarni tahlil qilishda uning til xususiyatlarini hamhisobga olishga to’g’ri keladi. Lekin bunda asardagi ayrim so’zlar haqida fikryuritish yetarli emas. Asar tili haqida umumiy fikr yuritiladi. O’quvchi vatinglovchilar tomonidan asarni to’laqonli o’zlashtirilishi fikrlash va ijodiy ishlarniqay darajada uyushtirilishiga bog’liq. O’quvchi asarda fikr yuritilayotgan obraznio’z ongida gavdalantira olishi, buning uchun esa qayta hikoyalashdan ustalik bilanfoydalana bilish kerak. Chunki asar mazmuni undagi obrazlar orqali ifodalanadi.Obrazlar yozuvchining o’z fikrlarini boshqalarga yetkazish vositasidir. Obrazlarsizasar g’oyasi, yozuvchi fikrlarini tushunib bo’lmaydi.
O’qish darslarida o’rganiladigan asar turini hamhisobga olish kerak.
Nasriy asarlarni tahlil qilishda qayta hikoyalash va reja tuzishdan foydalaniladi.
Lirik asar tahlilida esa ifodali o’qish va savol-javoblarga keng o’rin beriladi.
Nasriy asarning ham turlariga qarab ish olib boriladi. Agar asar bayon tarzida
berilgan bo’lsa, to’liq hikoya qilish va og’zaki tasvirga e`tibor beriladi. Asarda
dialoglar ko’p bo’lsa, tanlab hikoya qilish va rollarga bo’linib o’qish yaxshi natija
beradi. Agar asar badiiy va ilmiy-ommabop maqolaga o’xshash bo’lsa, ularning
xususiyatlariga qarab har ikki ish turi oralig’ida tahlil qilinadi.Har qanday badiiy asar mazmuni ma`lum darajada mantiqiy jihatdanbog’langan bo’ladi. Asarning har bir qismi boshqa qismi bilan bog’lanadi. Agaro’quvchilar ana shu bog’lanishni to’g’ri anglasalar, uning mazmunini tushunishgaqiynalmaydilar. Asardagi mantiqiy bog’lanish va fikr izchilligini o’quvchilar qanday hisetishlari tekshirib ko’rilgan. Shu maqsad bilan mantiqiy bog’lanishi buzilgangaplar berilgan. O’quvchilar gaplarni o’qib mazmun izchilligiga e`tiborbermaganlar. Voqealarning sodir bo’lishidagi ketma-ketlikka e`tibor bermayo’qiyverganlar. Boshqa bir guruh o’quvchilar ana shu kamchilikni aytib,mazmunini aytishda uni to’g’rilab ketish aytilgan. Buning uchun o’quvchi gapirishrejasini tuzib olishi tushuntirilgan.
1-2-sinf o’quvchilariga tuzilgan reja asosidagapirish aytilsa, baribir yozilgani bo’yicha gapirganlar.Badiiy asar tahlilida uning mazmuni asosida o’quvchilarnihayajonlantirish,fikrlashga undash, obrazlar mazmunini hayotga bog’lasho’quvchilarning o’zhayotlariga solishtirib ko’rish muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega.Badiiy asar o’qiladigan darsdagi kirish mashg’ulotida asar mazmuniga mos
bo’lgan g’oyalar ustida fikr yuritiladi. Bu o’rinda o’qituvchining gaplari obrazli va
jarangdor bo’lishi kerakki, bolalar tinglab hayajonlansinlar. Masalan, she`r
o’qiladigan darsda bu she`r mazmuniga yaqinroq musiqa, ashula eshittirish
mumkin. Eshitgan kuylarini o’quvchilar mustaqil mulohaza qilishlari, shu asosda
o’tkaziladigan suhbat va o’qituvchining izohlab berishi o’quvchilar didinio’stiradi, she`rni o’qishga qiziqishlarini oshiradi.Kirish mashg’ulotlarini ba`zi o’rinlarda sayohat tarzida, kinofilm yoki turlisuratlar ko’rsatish, ayrim narsalarning o’zini namoyish qilish orqali o’tkazish hamqiziqarlidir. Har qanday holatda ham kirish mashg’ulotlari mavzuga, o’rganiladianasar g’oyasiga mos bo’lishi kerak.
-1-sinf o’qish darslarida “O’zbekiston –mening Vatanim”, “Biz-buyuklar avlodi”, “Ko’klam-yashnaydi olam”, “Ilm-aql chirog’i”, “Xalq o’giti –baxt kaliti”, “Odob-insonga husn”, “Mehnatning tagi-rohat”⁴;
-2-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida “O’zbekiston-mening Vatanim”, “Men,sen,u va ular”, “Tabiat ne’matlari”, “Sog’ tanda sog’lom aql”, “Kasbim-faxrim”⁵;
-3-sinf o’qish darslarida “Ona bitta,Vatan yagona”, “Xalq og’zaki ijodi”, “Kuz manzarasi va mehnat”, “O’tmishni o’rganish-burchimiz”, “Kumush qish”, “Vatan himoyachilari”, “Orzular qanotida”, “Ulug’lardan o’rganmoq-oqillik”, “Keldi bahor-gulbahor”, “Tabiatni seving va asrang”, “Go’zal fazilat-inson husni”,
“9-May-Xotira va qadrlash kuni”, “Yoz fasli-soz fasl”⁶;
-4-sinf o’qish darslarida “Istiqlolim – istiqbolim”, O‘zbekiston –vatanim manim”, Saxovatli fasl”,Ma’naviyat – qalb quyoshi”, “Xalq og‘zaki ijodi”, “Qo‘shiqlar qanotida”, “Ertaklarmamlakatida”, “Adabiy ertaklar”, “Kumush qish”, “Vatanimiz o‘tmishidan”,“Nima yaxshi-yu, nima yomon?”, “Hayvonot olamida”, “Zumrad bahor”, “Yashasin tinchlik, bor bo‘lsin do‘stlik”, “Ajdodlarimiz – faxrimiz”, “Jahonbolalar adabiyoti”, “Yoz o‘tadi soz”⁷bo’limlar bilan yaqindan
tanishadilar va bu bo’limlarda berilganhar xil janrdagi asarlar oqali o’quvchilarning dunyoqarashi,hayotdagi voqealarni tahlil qilish va asar qahramonlarining hatti-harakatlari orqali insonlarga baho berish qobiliyatlari yanada shakllanadi.