|
Adabiyotlar ro’yxati
1. Aleksandrova G.G. Psixologicheskiye kriterii sosialnoy zrelosti lichnosti v usloviyax sovremennogo rossiyskogo obщyestva//Uchenыye zapiski kazanskogo universiteta. Seriya: Gumanitarnыye nauki. 2007. – T.149, № 1. – S.34-45.
2. Dolnыkova A.A., Samoylova Ye.A.Tolerantnost kak kriteriy zrelosti lichnosti (na primere otnosheniya k psixicheski bolnыm)// Sbornik tezisov uchastnikov Pyatoy vserossiyskoy nauchno-prakticheskoy konferensii po psixologii razvitiya. – M.: GBOU VPO MGPPU, 2015. – S.168-170.
3. Malenova A.Yu., Potapova Yu.V. Zrelost lichnosti i yeye kriterii kak prediktorы izucheniya situasii separasii // Vestnik Omskogo universiteta. Seriya «Psixologiya». - 2014. - № 2. – S. 21–29.
4. Nartova-Bochaver S.K. Psixologicheskaya suverennost kak kriteriy lichnoy zrelosti//Fenomen i kategoriya zrelosti v psixologii /otv. red. A.L. Juravlev, Ye.A. Sergiyenko. – M.: Institut psixologii RAN, 2007. S.149-173.
5. Camps E., Morales-Vives F. The Contributions of Psychological Maturity and Personality in the Prediction of Adolescent Academic Achievement//International Journal of Educational Psychology. –V.2. - №3. –pp. 246-271.
ИРОДА МУАММОСИНИНГ ХОРИЖ ПСИХОЛОГИЯСИДАГИ ТАЛҚИНИ
Жўраев Ўткир Ташпулатович
ТерДУ Психология кафедраси ўқитувчиси
Ирода муммосини хориж психологияси илмий меросига асосланиб таҳлил қилиш бизнинг олдимизда турган муҳим вазифалардан бири саналади. Ирода муаммоси хориж психологлар томонидан жуда кенг ўрганилган бўлиб, улар турлича назариялар, тамойиллар, ёндашувлар, йўналаишларга асосланиб тадқиқ қилинган. Шахсдаги ирода муаммосини ўрганиш асрлар давомида олимлар эътиборини тортиб келган ва натижада турлича назариялар, тамойиллар, ёндашувлар, йўналаишлар пайдо бўлган.
Психология соҳасида шахснинг иродавий фаоллигини ижтимоий-психологик тараққиётининг ҳар бир босқичида муайян даражада ўрганилган. Чунки ирода шахс камолоти алоҳида аҳамият касб этган, унинг муҳим таркибий қисмларидан бири бўлган. Айнан иродавий сифатларнинг турмушдаги ўрни қатъий таъкидланган. Зероки ирода инсон фаолияти, муомаласи ва хулқ-атворининг муҳим хусусияти, унинг турмуш мазмунини белгилаб берувчи муҳим омил ҳисобланади.
Айтиш жоизки, ирода муаммоси тадқиқотчи ва олимларни ўзининг мураккаб ва тўлиқ аниқланмаган тузилиши билан ўзига ром этади. Шу сабабли ҳам сўнгги йилларда бу муаммога қизиқишнинг ошиши хориж психологиясидаги ва минтақамиздаги илмий ишлар сонининг ортиши билан изоҳлаш мумкин. [4]
Психология тарихига назар солсак иродавий фаоллигини ўрганиш юзасидан бир қанча тадқиқотлар олиб борилган ва хулосалар ишлаб чиқилган. АҚШлик психолог, назариётчи У.Джемснинг ХХ аср бошларида тан олишича, иродавий ҳаракатлар бошқа руҳий жараёнлар билан қориштириб бўлмайдиган бирламчи хусусиятга эгадир деб такидлаган. П.М.Якобсон эса ироданинг муҳим сифатларини мустақиллик, қатъиятлилик, тиришқоқлик, ўзини уддалашга ажратади. Т.Гоббс ҳам иродани инсоннинг ҳар қандай хатти-ҳаракатини амалга ошириш билан боғлайди. Т.Гоббснинг иродага ёндашуви Д.Гартлига ҳам хосдир. “Ирода – бу ҳаракатни вужудга келтиришга қодир майл ёки жирканишдир. Шу тариқа ирода айнан ҳозирги дақиқада кучли истак ёки эътироздир”. А.Коллинз ирода деганда “бирор ҳаракатни бошлаш ёки ундан воз кечиш, давом эттириш ёки тўхтатишни” тушунган. Г.Спенсер ҳам иродани онгимизда етакчилик қилувчи хоҳиш билан айнийлаштиришга интилган. [3] В.И.Селиванов иродани мустақил психик жараён, когнитив ёки эмоционал соҳалар сингари алоҳида психик соҳа деб тушунган.
П.А.Гольбах томонидан ҳам ирода муаммоси бўйича ўзига хос назарий қарашлар шакллантирилган. Унингча, ирода ҳаракатларни амалга оширишда иштирок этади, лекин олим фикрича-, ирода тана органи сифатида миянинг ўзига хос мойиллиги бўлиб, унинг маълум ҳолати инсон ҳаракатига сабаб бўлади. П.В.Симонов иродани эркинлик рефлекси олдидаги тўсиқни енгиб ўтишга бўлган реакция сифатида талқин этади. Ироданинг регулятив функциясини етакчи деб ҳисоблар экан. В.И.Селиванов бошқарув моҳиятини “шахс томонидан кўзланган хатти-ҳаракат ва хулқ-атворни амалга оширишда учрайдиган қийинчилик ва тўсиқларни бартараф этишда унинг психик ва жисмоний имкониятлари мобилизацияси” деб тушунади. [3]
ХХ асрнинг ўрталаридаги машҳур олимлардан бири С.Л.Рубинштейннинг иродага тааллуқли мулоҳазалари унинг ривожи учун назарий-методологик аҳамият касб этади. Олим ирода муаммосига мотивацион ёндашиш орқали ўз ечимини таклиф этади. С.Л.Рубинштейннинг нуқтаи назарига кўра, ирода унсурлари инсонни ҳаракатга ундовчи куч бўлган эҳтиёжларнинг ўзида мужассамлашган. олимннинг фикрича, иродасиз кишининг сифатлари мана бундай кўринишга эга бўлиши мумкин: ташаббуссизлик, тобелик (қарамлик), қатъиятсизлик, қувватсизлик, тиришқоқсизлик, сабр-тоқатнинг йўқлиги кабилар. Муаллиф томонидан амалий жиҳатдан ажратилган баъзи сифатлар ХХI асрдаги классификацияга тўлиқ мос тушади. Иродавий сифатларни ўзаро қиёслаш миқдорий жиҳатдан конструктив валидликни вужудга келтиради. [4]
Яна бир тадқиқотчи олим В.А.Иванников эса иродани мотивациянинг ихтиёрий шакли сифатида тушунади, шунингдек, ҳаракат маъносининг ўзгариши ҳисобига уни тормозловчи ёки қўшимча туртки яратувчи имконият, янги реал мотивларни ҳаракат билан бирлаштирувчи ёинки вазиятнинг тасаввур мотиви тариқасида талқин қилади. Иродавий бошқарилув эса ҳаракатни «ихтиёрий бошқарилув кўринишларининг биттаси сифатида» тушунилади, бунда бошқарилув мотивациянинг ихтиёрий ўзгариш орқали амалга оширилиши таъкидланилади. [1]
Ю.Куль иродавий бошқарувни шахсий интилишларини амалга оширишда мавжуд қийинчиликлар билан боғлайди.
Немис файласуфлари А.Шопенгауэр ва Э.Гартман иродани инсон психикаси асоси деб ҳисоблаб, уни кўр-кўрона, онгсиз бирламчи тамойил ҳамда космик кучлигини таъкидлайдилар.
Хулоса ўрнида айтадиган бўлсак ирода инсон фаолияти, муомаласи ва хулқ-атворининг муҳим хусусияти, унинг турмуш мазмунини белгилаб берувчи муҳим омил ҳисобланади. Иродаси мустаҳкам, кучли одамда мақсад билан фаолият, хулқ-атвор изчиллиги кузатилади. Шахс олдига қўйилган мақсадга эришишга нисбатан ишонч туйғуси ироданинг куч-қуввати ва бош мезонидир. Зеро, қатъий ишонч мақсадга эришиш йўлидаги қийинчиликларни енгишга ҳам жисмонан, ҳам руҳан асос яратади.
Ҳар бир шахсда иродани ривожлантириш ва уни мустақил равишда тарбиялаш учун барча имкониятлар мавжуд. Иродани онгли равишда тарбиялаш жараёни қанчалик тез бошланса, шунчалик кўп муваффақиятларга эришиш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
