4-шўъба. Олий таълим тизимида психолог фаолиятини такомиллаштириш дарс таҳлилининг илмий – методик асослари

Ўз-ўзини баҳолашнинг тузилиши ва унинг вазифалари.
Ўз-ўзини ҳурмат қилишнинг тузилиши иккита компонент билан ифодаланади - когнитив ва ҳиссий. Биринчиси, инсоннинг ўзи ҳақидаги билимини, иккинчиси - ўзига бўлган муносабатини ўз-ўзини қондириш мезони сифатида акс эттиради.
Ўз-ўзини баҳолаш фаолиятида бу компонентлар ажралмас бирликда ишлайди: на бири, на иккинчиси соф шаклда ифодаланиши мумкин эмас. Ижтимоий контекстда субъект томонидан олинган ўзи тўғрисидаги билим муқаррар равишда ҳиссиётлар билан тўлиб-тошган бўлиб, уларнинг кучи ва интенсивлиги шахс учун баҳоланаётган мазмуннинг аҳамияти билан белгиланади.
Ўз-ўзини ҳурмат қилишнинг когнитив компонентининг асоси - ўзини бошқа одамлар билан таққослаш, ўз фазилатларини ишлаб чиқилган стандартлар билан таққослаш, ушбу қадриятларнинг мумкин бўлган номувофиқлигини аниқлаш.
Ўз-ўзини ҳурмат қилиш қуйидаги параметрлар билан тавсифланади:
1) даража - юқори, ўрта, паст
2) ҳақиқий муваффақият билан ўзаро боғлиқлик - адекват ва етарли эмас
3) структуравий хусусиятлар - конфликт ва конфликтсиз
Вақтинчалик мос ёзувлар табиатига кўра, прогностик, ҳақиқий ва ретроспектив ўз-ўзини баҳолаш фарқланади.
Психологик луғатда шундай дейилган: "Ривожланган шахснинг ўзини ўзи қадрлаши шахснинг ўзига бўлган муносабатининг характерини белгиловчи мураккаб тизимни ташкил қилади ва ўз-ўзини ҳурмат қилиш даражасини, яхлит қабул қилиш ёки қабул қилмаслик даражасини акс еттирувчи умумий ўзини ўзи қадрлашни ўз ичига олади. ўз-ўзини ва қисман, шахсий ўзини-ўзи ҳурмат қилиш, ўз шахсиятининг айрим жиҳатларига, ҳаракатларига, индивидуал фаолиятининг муваффақиятига муносабатни тавсифлайди. Ўз-ўзини ҳурмат қилиш турли даражадаги онгга эга бўлиши мумкин”.
Ўз-ўзини баҳолашни фаолиятни ўз-ўзини баҳолаш сифатида таҳлил қилиш унинг бир нечта функцияларини аниқлашга имкон берди: прогностик (фаолиятнинг дастлабки босқичида шахс фаолиятини тартибга солишдан иборат); тузатувчи (керакли тузатишларни кузатиш ва амалга оширишга қаратилган); ретроспектив (субъект томонидан фаолиятнинг якуний босқичида фаолиятни амалга оширишнинг мақсадлари, усуллари ва воситаларини унинг натижалари билан умумлаштириш, боғлаш учун фойдаланилади).
Ўз-ўзини баҳолаш натижасида тадқиқотчилар қуйидаги хусусиятларни ажратиб кўрсатишади: ўз-ўзини баҳолаш натижасида шахс кўрсаткичнинг меъёрдан ошиб кетишини, унга тенглаштирилганлигини ёки унга етиб бормаслигини аниқлайди; шахс ўзини стандартга мувофиқ текширади ва текшириш натижаларига кўра ўзидан қониқади ёки норози бўлади; шахс томонидан ўз шахсининг, жисмоний кучининг, ақлий қобилиятларининг, ҳаракатларининг, бошқаларга ва ўзига бўлган муносабатининг сифатли, мазмунли хусусиятларининг баёни; ўз-ўзини ҳурмат қилиш икки хил: ўз-ўзидан қониқиш ва ўзидан норозилик; ўз-ўзини ҳурмат қилиш саволга жавоб беради: "мен”да нима бор эмас, балки у нимага арзийди, нимани англатади".
Шундай қилиб, ўз-ўзини баҳолаш натижаси ёки маълум фазилатларнинг баёни ёки бу фазилатларни қандайдир меъёр билан солиштириш натижаси ёки қандайдир ҳиссий-сезги муносабати натижасидир.
Ўз-ўзини ҳурмат қилиш муаммоларини ўрганиш учун ўз-ўзини баҳолаш воситалари бўйича тадқиқотлар ҳам катта аҳамиятга ега.
Ўз-ўзини баҳолаш воситалари ёки стандартлари сифатида қуйидаги параметрлар қўлланилади: шахснинг қадриятлари ва идеаллари; дунёқараш; даъволар даражаси; "Мен" - тушунча; жамоа талаблари.
Шундай қилиб, ўз-ўзини баҳолаш воситаларининг икки тури ишлаши мумкин: когнитив (мен концепция ёки унинг индивидуал томонлари) ва аффектив (қадриятлар, идеаллар, даъволар даражаси, талаблар). Бу фикрни умумлаштириб, хулоса қилишимиз мумкинки, инсон мавжудлигининг деярли ҳар қандай ҳодисаси (шу жумладан ўзини ўзи қадрлашнинг ўзи) у томонидан ўз-ўзини баҳолаши мумкин, яъни ўз-ўзини ҳурмат қилишнинг мазмунли майдони чексиздир.
Ўз-ўзини баҳолашда қуйидаги операциялар ажралиб туради: "Мен ҳақиқийман" тасвирини қуриш сифатида ўз-ўзини билиш, баҳоланган сифатни стандарт билан таққослаш, таққослаш натижасининг сабабий атрибути; эришилган натижага муносабат (муносабат, ўзини ўзи қабул қилиш). Натижанинг сабабий нисбати, агар улар ўз-ўзини баҳоловчини қайсидир маънода қониқтирмаса, таққослаш натижасига ҳам, ўзига муносабат натижасига ҳам қўлланилиши мумкин бўлган қўшимча процедура сифатида қаралади. Кейин маълум бўладики, ўз-ўзини ҳурмат қилишда фақат иккита асосий операциялар мавжуд:
Турли хил контекстларда жойлаштирилган турли хил товушга ега бўлган ўзаро боғлиқлик ва ўз-ўзига муносабат (масалан, "мен ҳақиқийман" нинг "мен" га проекцияси “мен идеал” қўшиғи ёнма-ён жойлаштиришга асосланган.)