4. Мавзу: Табиий ресурслар ва уларнинг турлари Маърузанинг режаси: Табиий ресурслар ва уларнинг классификацияси

3. Табиий ресурслар ўзларининг чекли - чексизлигига кўра икки гуруҳга бўлинади: тугайдиган ва тугамайдиган ресурслар.
А. Тугайдиган ресурслар икки хил бўлади:
а) тикланадиган ресурслар - буларга тупроқ, ҳайвонот ва ўсимликлар олами мисол бўлади. Агар бирор сабабга кўра бу ресурсларга нисбатан маълум вақт нотўғри муносабатда бўлинса, улар заифлашиб ва камайиб қолади, аммо кейинчалик тўғри муносабатда бўлинганида эса улар сон ва сифат жиҳатидан қайта тикланиши мумкин.
Савол: тикланадиган ресурслар тикланмай, тугаб қолиши мумкинми?
Жавоб: бу муаммонинг қай даражада ечилиши инсон омилига боғлиқ. Инсон ўз фаолияти билан уларнинг тикланишини тезлаштириши, секинлаштириши ёки бутунлай тўхтатиб қўйиши мумкин.

Тикланиш тезлиги турли ресурсларда турлича бўлади. Масалан, агар кесиб ташланган ўрмонни қайта тиклаш 60-80 йилни талаб қилса, унумдорлиги йўқолиб, кучли заҳарланган ернинг тупроғини тиклаш юзлаб, минглаб йилларни талаб қилади. Эхтиётсизлик қилинганда тикланадиган ресурслар тикланмайдиган ресурсга айланиши мумкин.

б) тикланмайдиган ресурсларга қазилма бойликлар мисол бўлади. Буларнинг тикланиш жараёни уларни ўзлаштириш тезлигидан минг ва миллион марталаб секин кечади. Шунинг учун ҳам бу хилдаги ресурслардан фойдаланишда уларнинг потенциал миқдорини ҳисоблаб чиқиш ва шунга қараб иш тутиш лозим.
Тикланадиган ва тикланмайдиган ресурслардан фойдаланиш принципи бир-биридан тубдан фарқ қилади. Тикланадиган ресурслардан фойдаланганда уларни фойдаланилган жойларда маълум миқдорда қолдириш зарур, қайта тикланмайдиган ресурслардан фойдаланилганда эса бунинг тескариси, яъни кондаги бой ва камбағал маъданларнинг барчасини қазиб олиб, қайта ишлаш мақсадга мувофиқдир.
Шуни айтиш керакки, кончилик саноати ва металлургияда олинаётган хом ашёнинг йўқотилиш фойизи дунё бўйича юқори. У қора ва рангли металларни олишда ўртача 15-25 %, тошкўмир шахталарида 40 % ва нефть конларида 56 % ни ташкил қилади. Қазиб олиш пайтидаги йўқотишни камайтириш мақсадида нефть ва газ қудуқларига кучли босимда сув юборилади. Бу сув нефть ва газ тўпланган ер қатламларига кириб, уларни сиқиб чиқаради. Нефти оғир ва қуюқ бўлган қатламларга эса катта босимда сув буғи юборилади.