Hisoblagichlar Hisoblagich raqamli qurilmalar tarkibiga kiradi va impulslar sonini sanaydi. Impulslar hisoblagichning kirishiga uzatiladi. Hisoblagichning chiqishida esa sanalgan impulslar soni o‘rnatilgan kodda tasvirlanadi.
Hisoblash moduli (sig‘imi) M hisoblagichlaming asosiy ko'rsatkichlaridan biridir. Hisoblash moduli hisoblagichni maksimal nechtagacha (M) sanashi mumkinligini ko‘rsatadi. Hisoblagich M ta impulsni sanagandan so‘ng yana boshidan sanaydi.
Hisoblash modulining qiymati bo‘yicha hisoblagichlar ikkilik va ikkilikda tasvirlangan (kodlangan) bo’lishi mumkin. Ikkilikda tasvirlangan hisoblagichlarning hisoblash moduli ixtiyoriy bo’ladi, lekin sanashi ikkilik kodlarda bo’ladi.
Sanash yo‘nalishi bo‘yicha hisoblagichlar qo‘shuvchi (to‘g‘ri sanaydigan), ayiruvchi (teskari sanaydigan) va reversiv (sanash yo‘nalishi o ‘zgaruvchan) bo’ladi.
Razryadlararo bog’lanish usuli bo‘yicha hisoblagichlar ketma-ket, parallel va kombinatsion bo’lishi mumkin.
Hisoblagichlarning ishlash tezligi quyidagi ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi:
1. Kodni o‘rnatish vaqti — Tk.
2. O‘tish razryadini uzatish vaqti - Tu.
3. Kirish impulslarining maksimal chastotasi - Fm.
Kirish signalining boshidan hisoblagichni yangi holati o‘rnatilgangacha bo’lgan vaqt kodni o‘rnatish vaqti hisoblanadi. Kirish signalling boshlanish vaqtidan chiqish signalining boshlanish vaqtigacha bo’lgan davr o‘tish razryadini uzatish vaqti hisoblanadi.
Ikkilik hisoblagichning hisoblash moduli 2 ning n-darajasiga (M= ) teng, bu yerda n — hisoblagichning razryadlar soni. Hisoblagichning holati triggerlarning chiqishidan olinadigan quyidagi Q n-1 ... Q1 QO ikkilik kodi bilan ifodalanadi.
Qo‘shuvchi (yig‘uvchi) va ayiruvchi ikkilik hisoblagichlarning ishlash jarayoni 2.9-jadvalda keltirilgan.
2.9-jadval
Kichik (QO) razryad triggeri har bir kirish signalidan so‘ng o‘z qiymatini o‘zgartiradi (jadvalning o‘ng ustunida QO O va 1 qiymatlami galma-gal qabul qiladi).
Keyingi Q1 razryad ikkita 0 va ikkita 1 qiymatlami galma-gal qabul qiladi.
Keyingi Q2 razryad to‘rtta 0 va to ‘rtta 1 qiymatlami galma-gal qabul qiladi va hokazo.
Har bir keyingi trigger holatini o‘zgarish chastotasi oldingi trigger holatini o‘zgarish chastotasidan ikki marta kichikdir. Hisoblagichlami triggerlami ketma-ket ulash yo’li bilan qurish mumkin. Qo‘shuvchi va ayiruvchi hisoblagichlarning sxemalari 2.30- rasmda keltirilgan.
2.30-rasm. Qo'shuvchi (a) va ayiruvchi (b) ketma-ket hisoblagichlar.
Qurilgan hisoblagichlar ketma-ket hisoblagichlar qatoriga kiradi, chunki har bir triggerning holati keyingi triggerning chiqish signali kelgandan so‘ng o‘rnatiladi. Ketma-ket hisoblagichlarning sxemasi oddiy, lekin ishlash tezligi past.
Ketma-ket hisoblagichni o’rnatish vaqti hisoblagichning razryadlar soniga (n) va trigger holatini o‘rnatish vaqtiga (Ttg) to’g’ri proporsional:
Tk = nTtg.
Parallel hisoblagichlarda triggerlar bir-biriga konyuktorlar bilan ulanadi (2.31-rasm).
2.31-rasm. Parallel hisoblagich.
Hisoblagichga kirish signali kelganda hamma triggerlar birdaniga oc z holatlarini o‘matadilar. Har bir trigger o z holatini faqat oldingi triggerlar «1» holatida bo‘lgan taqdirdagina o'zgartiradi.
Parallel hisoblagichning o‘rnatish vaqti razryadlar soniga bog‘liq emas va quyidagicha topiladi:
Tk = Tzk + Ttg,
bu yerda: Tzk - signalning konyuktordan o‘tish vaqti.
2.31-2.32-rasmlarda asinxron va sinxron hisoblagichlaming mikrosxemalari keltirilgan. Umuman olganda, hisoblagichlar hisoblash tezligi bo‘yicha uch asosiy sinfga bo’linadi:
1. Asinxron (yoki ketma-ket) hisoblagichlar.
Asinxron uzatish jarayoniga asoslangan sinxron ( yoki ketma-ket uzatishga asoslangan parallel hisoblagichlar, sinxron - asinxron hisoblagichilar ) hisoblagichlar.
2. Sinxron (yoki parallel) hisoblagichlar.
2.32-rasm. Standart seriyali asinxron hisoblagich mikrosxemalari.
2.33-rasm. Standart seriyali sinxron hisoblagich mikrosxemalari.
2.34-rasm. Asinxron hisoblagich ishining vaqt diagrammasi.
2.35-rasm. Sinxron hisoblagich ishining vaqt diagrammasi.
Sinxron (2.35-rasm) hisoblagichning asinxron (2.34-rasm) hisoblagich vaqt diagrammasi, ulaming pog‘onalararo orttirmaning raziryadlarsonini ko‘paytirish uchun uzatish signalining ishlab chiqarish jarayoni bilan ajralib turadi.
