4-Маvzu. Qurilish po‘latlari va alyuminiy qotishmalari

2.20 - jadval.
Turli kuchlanganlik holatlarida po‘latning hisobiy qarshiliklari

Kuchlanganlik holati	Belgilanishi	Hisobiy formula
CHo‘zilish, siqilish, oqish chegarasi bo‘yicha egilish
CHo‘zilish, siqilish, muvaqqat qarshiligi bo‘yicha egilish
Siljish
CHetki sirtning ezilishi (zich o‘rnatilganda)
Silindr sharnirlariga zich uringandagi mahalliy ezilish
Erkin urinishdagi (harakati chegaralangan konstruksiyalarda) g‘altaklarning diametri bo‘yicha siqilishi
Prokatning qalinligi yo‘nalishi bo‘yicha cho‘zilish

2.21 jadval.
_{Material bo‘yicha ishonch koeffitsienti} m

Nazorat usulini belgilovchi standart (po‘lat markasi, oquvchanlik chegarasi qiymati)	m
GOST 27772, GOST 535, GOST 10705, GOST 10706, GOST 19281 (oquvchanlik chegarasi 380 MPa gacha) TU 14 – 227 – 237, TU 14 – 1 – 4431, TU 14 – 3 – 1128, TU 14 – -104 – 133	1,05
GOST 19281 (oquvchanlik chegarasi 380 MPa dan yuqori) GOST 8731, TU 14 – 3 – 567	1,10

2.22 jadval.
Po‘lat, payvand va boltli birikmalarning hisobiy qarshiliklari, MPa

Po‘latning markasi	Prokatning turi, qalinligi (mm)	GOST yoki TU	Ryn/Run	Ry	Rp	Rs	Rwz	Rbp
18 KP	List 4 – 20 List 21 – 40 Fason 4 – 20	GOST 23570-79	325/365 215/365 235/365	220 210 230	355 355 355	125 120 130	165 165 165	440 440 440
18 PS	List 4 – 20 Fason 4 – 20		235/370 245/370	230 240	360 360	130 140	165 165	450 450
18 SP	List 4 – 20 Fason 4 – 20		235/370 245/370	230 240	360 350	130 140	165 165	450 450
VSt3gps5 VSt3ps6	List 21 – 40 21 – 40	GOST 380-71	225/370 225/370	215 215	350 350	125 125	165 165	450 450
VSt3sp5 VSt3kp2	21 – 40 41 – 100 Fason 4 – 20		215/365 205/365 235/365	205 195 225	350 350 350	120 115 130	165 165 165	440 440 440
VSt3ps6-1	List 4 – 10 List 11 – 20 Fason 4 – 10 Fason 11 – 20	TU 14-1- -3023--80	235/365 235/355 245/370 245/365	230 230 240 240	355 345 360 355	135 135 140 140	165 160 165 165	440 420 450 440
VSt3ps6-2	List 4 – 10 List 11 – 20 Fason 4 – 10 Fason 11 – 20		275/370 265/365 275/380 275/370	270 260 270 270	360 355 370 360	155 150 155 155	165 165 170 165	450 440 465 450
VSt3sp5-1	List 4 – 10		245/365	240	355	140	165	440
VSt3Gps 5-1	List 11 – 20 Fason 4 – 10 Fason 11 – 20		235/365 255/380 245/370	230 250 240	355 370 360	135 145 140	165 370 165	440 465 450
VSt3sp5-2	List 4 – 10		275/380	270	155	170	370	465
VSt3Gps-2	List 11 – 20 Fason 4 – 10 Fason 11 – 20		265/370 285/390 275/380	260 280 270	150 160 155	150 0 155	165 175 170	450 455 465
09G2S gr1	List 4 – 10 List 11 – 20 Fason 4 – 10 Fason 11 – 20	GOST 19282--73	345/490 325/470 345/490 325/470	335 315 335 315	480 460 480 460	195 180 195 180	220 210 220 210	690 645 690 645
09G2S gr2	List 4 – 10 List 11 – 20 Fason 4 – 10 Fason 11 – 20		365/510 345/490 370/520 355/500	355 335 360 345	500 480 505 490	205 195 210 200	230 220 235 225	735 690 760 710
09G2S	List 4 – 9 List 10 – 20		345 490 325 470	330 310	465 450	195 180	220 210	690 645
	Fason 4 – 9 Fason 10 – 20 Fason 21 – 32	GOST 19281-73	345/490 325/470 305/460	330 310 290	465 450 440	195 180 170	220 210 205	690 645 625
09G2	List 4 – 20		305 440	290	420	170	200	580
	List 21 – 32		295 440	280	420	165	200	580
	Fason 4 – 20		305 440	290	420	170	200	580
	Fason 21 – 32		295 440	280	420	165	200	580
10XSND	List 4 – 32		390 530	355	480	205	240	775
	Fason 4 – 32		390 530	355	480	205	240	775
15XSND	List 4 – 32		345 490	330	465	195	220	690
	Fason 4 – 9		345 490	330	465	195	220	690
	Fason 10 – 32		325 470	310	450	180	210	645
14G2	List 4 – 9		335 460	320	440	185	205	625
	List 10 – 32		325 450	310	430	180	205	600
	Fason 4 – 9		335 460	320	440	185	205	625
	Fason 10 – 32		325 450	310	430	180	205	600

2.23 jadval
Ish sharoiti koeffitsienti

Konstruksiya elementlari	Ish sharoiti koeffitsientlari s
1. YOpmalarning yaxlit to‘sinlari va fermalarining siqilgan elementlari uchun yopma og‘irligi muvaqqat yukka teng yoki undan ko‘p bo‘lgan holda	0,9
2. YAxlit to‘sinlar b<1,0 bo‘lgan holatda umumiy ustivorlikka hisoblanganda	0,95
3. Statik yuk ta’sirida bo‘lgan to‘stinlar mustahkamlikka hisoblanganda:
a) prokatli va kesimi tarkibli bo‘lib payvandlangan, hamda kesimi tarkibli bo‘lib boltlar (yuqori mustahkamlisi bundan mustasno) da bajarilgan to‘sinlar uchun;	1,1
b) birinchi banda keltirilgan to‘sinlar uchun (yuqori mustahkamlikdagi boltlarda bajarilgan to‘sinlardan bundan mustasno)	0,95
4. Bosimli suv minoralari tayanchlarining ustunlari	0,95
5. Statik yuk ta’sida bo‘lgan ustunlar mustahkamlik bo‘yicha hisoblanganda: a) prokatli, payvandlangan va boltlar (yuqori mustahkamlisi bundan mustasno) da bajarilgan tarkibli kesimlar uchun; b) 4 bandda keltirilgan ustunlar (yuqori mustahkamli boltlarda bajarilgan ustunlar bundan mustasno)	1,1 1,045
6. Fermalarni siqilgan elementlari (yopiq quvur shaklidagi kesimlar bundan mustasno) ustivorlikka hisoblanganda	0,95
7. Egiluvchanligi 60 bo‘lgan burchaklardan tashkil topgan tarkibli tavr kesimli payvandlangan fermalar panjarasining asosiy siqil­gan elementlari (tayanchlar bundan mustasno)	0,8
8. YOpma va orayopmalarning payvandlangan sterjenli konstruksiyala­rining cho‘ziladigan elementlari	0,95
9. Statik yuk ta’siridagi ferma elementlari mustahkamlikka hisob­langanda:
a) birinchi bandda keltirilgan yopma fermalarining payvandlangan yoki boltlarda (yuqori mustahkamlikdagi boltlarda bajarilgan konstruksiyalar bundan mustasno) bajarilgan siqilgan elementlari;	0,945
b) oquvchanlik chegarasi 440 MPa gacha bo‘lgan po‘latdan tayyorlangan boltlarda bajarilgan fermalar (7 band bo‘yicha) panjarasining siqilgan elementlari uchun	0,84
v) oquvchanlik chegarasi 440 MPa gacha po‘latdan boltlar yordamida tayyorlangan fermalarning cho‘zilgan va siqilgan elementlari uchun	1,05
g) prokatli va payvandlangan kesimlarning cho‘ziladigan elementlar uchun	1,05
10. Prokat po‘latdan tayyorlangan cho‘ziladigan, tortiladigan, suriladigan elementlar va ilgaklar	0,9
11. Teng yonli va yonlari teng bo‘lmagan (katta yoni bilan mahkam­langan) yakka burchaklardan tayyorlangan fazoviy panjarasimon konstruksiyalar panjaralarining siqilgan elementlari: a) bir yoni bilan payvand choklar yoki burchaklar bo‘ylab joylashgan ikki va undan ko‘p boltlar bilan tasmalarga bevosita mahkamlanganda xoch shaklidagi panjaraning hovonlari hamda uchburchak yoki yarim hovon­li panjaraning yon qirralar bilan qo‘shib tugunlarga birlashtirilgan kashaklari uchun	0,9
xoch va uchburchak shaklidagi panjaraning tugunlarga birlashtirilmagan hovonlari hamda yon qirralar bilan qo‘shib tugunlarga birlashtirilgan yarim hovonli panjara uchun	0,8
b) bir yoni bilan tasmalarga bevosita bitta bolt bilan biriktiril­ganda (11,v band bundan mustasno) hamda fasonka orqali biriktirilgandan	0,75
v) o‘zvaro kesishgan murakkab panjarada bitta bolt bilan biriktirilganda	0,7
12. 11 banda keltirilgan konstruksiyalar elementlaridan tashqari bir yoni bilan biriktiradigan (teng yonli bo‘lmagan burchaklar uchun faqat kichik yoni bilan biriktirilganda) yakka burchakdan tayyorlangan siqiladi­gan elementlar va yakka burchaklardan tayyorlangan yassi fermalarning hamda fazoviy konstruksiyalar uchburchakli panjarasining hovonlari bir yoni bilan payvand choklar yoki burchaklar bo‘ylab joylashgan ikki va undan ko‘p boltlar bilan tasmalarga bevosita mahkamlanganda	0,75
13. Statik yuk ta’sirida oquvchanlik chegarasi 285 MPa (2900 kgs/sm^2) gacha bo‘lgan po‘latdan tayyorlangan tayanch plitalarining qalinligi:
a) 40 mm gacha	1,2
b) 40 dan 60 mm gacha	1,15
v) 60 dan 80 mm gacha	1,3

Eslatma: mazkur jadvalda ko‘rsatilmagan holatlarda _s=1,0 deb qabul qilinadi.

Alyuminiy qotishmalar

Sof alyuminiy o‘ta plastik bo‘lib, uning mustahkamligi past bo‘ladi. SHuning uchun yuk ko‘taruvchi konstruksiyalarni tayyorlashda alyuminiy qotishmalari ishlatiladi. Alyuminiy qotishmalari magniy, marganets, kremniy, rux, mis va xrom qo‘shib legirlanadi. Alyuminiy qotishmalarini belgilashda qotishmaning nomi va nomeri yoki qo‘shimchalarning shartli nomi va ularning % hisobidagi miqdori ko‘rsatiladi.
Ishlov berilishiga ko‘ra qotishmalar M, T, T1, N va P harflari bilan belgilanadi. M harfi qotishmaning yumshoqligini, T – toblanganligini (qattiqligini) va xona haroratida 3 - 6 sutka davomida sovutilganligini, T1 – toblan-ganligini va sun’iy ravishda eskirtirilganligini, N – so‘xtalashtirilganligini (cho‘zish yo‘li bilan) va P – yarim so‘xtalashtirilganligini bildiradi.
AD1M markali texnik alyuminiyning mustahkamligi uncha yuqori bo‘lmasada, korroziyaga chidamli bo‘ladi. Bunday alyuminiy to‘siq konstruksiyalarni tayyorlash uchun ishlatiladi. AMs va AMg qotishmalarga termik ishlov berilmaydi. Bu alyuminiy qotishmalari M va P holatlarda ishlab chiqariladi. Mustahkamliklari o‘rtacha, korroziyaga chidamli bo‘lib, yaxshi payvandlanadi. ADZ1 qotishmasi o‘rta va yuqori mustahkamlikka ega bo‘lib, korroziyaga chidamli hisoblanadi. Bu alyuminiy qotishmasi payvandli va parchin mixli konstruksiyalarda ishlatiladi.
Dyuralyuminiylar eng arzon qotishma hisoblanadi va parchin mixli konstruksiyalarda ko‘p ishlatiladi. Ular D harfi bilan belgilanadi.
Hozirgi vaqtda rux qo‘shilgan T va T1 holatda etkaziladigan 1915 alyuminiy qotishmasi keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Bu qotishma korroziyaga chidamli va yaxshi payvandlanadi.
A

2.12 расм. Алюминий қотишмалари ва пўлатнинг чўзилиш диаграммалари:
1 – соф алюминий; 2 – АМч6; 3 – АВТ1
4 – Д16Т; 5 – Ст 3.
lyuminiy qotishmalarining va taqqoslash uchun esa St3 markali po‘latning cho‘zilish diagrammalari 2.12 - rasmda keltirilgan.
Diagrammadan alyuminiy qotishmala-rining elastik modullari po‘latnikiga nisbatan kichikligini ko‘rish mumkin. Ba’zi bir alyuminiy qotishmalarining (D16T, AVt1) muvaqqat qarshiliklari St3 markali po‘latga nisbatan yuqoridir.
Alyuminiy qotishmalari yaqqol namoyon bo‘lgan oqish chegarasiga ega bo‘lmaydi. SHuning uchun me’yoriy qarshilik sifatida cho‘zilishdagi qoldiq deformatsiyasi 0,2% ga mos bo‘lgan σ_0,2 kuchlanish yoki muvaqqat qarshilikning 70% (R_n=0,7σ_u)idan kichik miqdor qabul qilinadi.
Alyuminiy qotishmalari uchun material bo‘yicha ishonch koeffitsienti 1,1 qabul qilinadi.
Alyuminiy qotishmalarining mexanik ko‘rsatkichlari qotishma tarkibi va ishlab chiqarilish holatiga ko‘ra katta oraliqda o‘zgaradi. Masalan, AD1M qotishma uchun σ_u=60 MPa,  =28%; 1915T markali qotishma uchun σ_u=340 - 350 MPa, σ_0,2=200 - 220 MPa, =14 - 16%.
Alyuminiy qotishmalarining zichligi  = (2500 - 2850) kg/m³, chiziqli kengayish koeffitsienti  = 0,23·10^-4 S^-1, elastiklik moduli E =0,71·10⁵ MPa ni tashkil etadi.