4-mavzu. Psixologik tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi va metod turlari Reja 1

Birinchi metodda
kuzatuv, hodisa va jarayonlar bilan faol tanishtiradi.
Albatta obyektga ta‟sir etgan holda,
ikkinchi metod
jarayoni esa uni faqat ro’yxat qilish bilan
chegaralanadi. Kuzatuvchi ro’yxatni to’g’ridan-to’g’ri yoki savolnoma asosida yozib boradi. Xuddi shu
narsa ta‟sir qilish jarayonida ham qo’llanilishi mumkin. Eksperiment jarayonida to’g’ridan-to’g’ri muloqot 
metodi orqali o’tkaziladi. Bu ikkinchi jarayon psixologik eksperiment metodlaridir. 
Uchinchi jarayonda
eksperimentator kuzatuv jarayonida tabiiy usullardan yoki «tushunish
metodi»dan to’g’ridan-to’g’ri kuzatuvchiga nisbatan qo’llaydi. Eksperiment jarayonida kuzatuvchi 
vazifalarni faol bajaradi. Kuzatish, so’rov davomida esa unga hech qanday vazifa berilmaydi va u o’zini erkin 
tutadi.
Eksperiment metodining asosiy
farqi va afzalligi
shundan iboratki, bunda tadqiqotchi o’z hoxishi 
bilan qandaydir psixik jarayon yoki xususiyatni yuzaga keltirib psixik hodisaning tashqi sharoitga
bog’liqligini tekshirib ko’rishi mumkin.
Eksperiment metodining ana shu afzalligi uning psixologiyada keng qo’llanilishi bilan tushuntiriladi.
Empirik, ya‟ni tajriba yo’li bilan qo’lga kiritilgan faktlarning asosiy ko’pchiligi psixologiyada
eksperimental yo’l bilan olingandir. Biroq har qanday tadqiqot qilinadigan vazifalarga eksperimentni
qo’llab bo’lmaydi. Masalan, agarda psixik jarayonlar va funksiyalar ko’proq eksperiment yo’li bilan 
o’rganilsa, shaxsning birmuncha sodda xususiyatlari (temperament, qobiliyatlar) ham shu metodda

---

o’rganiladi. Lekin xarakterning va qobiliyatlarning murakkab turlarini hali eksperiment metodi bilan o’rganib 
bo’lmaydi.
Modellashtiruvchi eksperiment
ayrim mehnat jarayonlarining nazariy dinamikasi va murakkabligi 
tufayli real texnik moslamalarni odatiy ish tartibidagi usullarni o‘rganib bo‘lmaganligi tufayli qo‘llaniladi. Bu 
jarayonlar anglanilgan holda o‘rganilayotgan mehnat jarayonida ishning muvaffaqiyatini belgilab beruvchi 
uning tarkibiy qismlariga ajratiladi, bu faoliyatni amalga oshirish uchun sun’iy sharoitlar yaratiladi va shu 
tariqa modellashtirilgan sharoitlarda murakkab mehnat jarayoni o‘rganiladi. Modellashtiruvchi eksperiment 
shaxsning kasbiy shakllanish jarayonidagi muhim kasbiy sifatlarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Labaratoriya 
eksperiment tadqiqotlarni maxsus asbob-uskunalari bilan jihozlangan psixologik labaratoriyada o‘tkazishni 
nazarda tutadi.
Eksperimentning bu turi odatda elementar psixik funksiyalarni o‘rganish maqsadida qo‘llaniladi ya’ni, 
sensor va motor reaksiyalari tanlov reaksiyalari va boshqalarni kiritish mumkin. Insonning ish-harakatlarini 
o‘rganish borasida oxirgi 20 yil mobaynida videotexnika va turli antik mexanik moslamalar rivojlanishining 
yuqori darajasiga ko‘tarilgan. Bu bir tomondan videoga tushirish, streoskopik tushirish kabi usullarni keng 
qo‘llashga olib kelgan bo‘lsa, boshqa tomondan tayyorlov ishlari ya’ni, eksperimentni o‘tkazish va 
materiallarni tahlil etish kabi ishlarni yengillashtirishga xizmat qiladi. 
Videofotoregistratsiya metodining universalligiga qaramay tadqiqotlarda EHM va boshqa maxsus 
texnikaning qo‘llanilishi bugungi kunda murakkab muammo bo‘lib kelmoqda.