4-мавзу. Мантиқ

1.
 
Икки зид якка мулоҳазаларга нисбатан; 
2.
 
Умумий тасдиқ ва жузъий инкор мулоҳазаларга нисбатан; 
3.
 
Умумий инкор ва жузъий тасдиқ мулоҳазаларга нисбатан қўлланилади. 
Учинчиси истисно қонунининг амал қилиши учун олинган зид муносабатларни ифодаловчи 
мулоҳазалардан бири тасдиқ, иккинчиси инкор бўлиши ёки тушунчалардан бири ижобий ва 
бошқаси салбий бўлиши шарт эмас. Олинган икки тушунча ёки мулоҳазанинг бир-бирини ҳажм 
жиҳатдан тўлиқ инкор этиши кифоя. Масалан, эркак ва аёл тушунчаларининг ҳар иккиси ижобий 
бўлиб, инсон тушунчасининг тўлиқ мазмунини қамраб олувчи зид белгиларни ифодалайди. 

---

Учинчиси истисно қонунида ҳам, нозидлик қонунидаги каби вақт, муносабат, объект 
айнанлигига риоя этиш шарт, акс ҳолда бу қонун ўз кучини йўқотади, фикрнинг изчиллигига зарар 
етади ва мантиқсизликка йўл қўйилади. 
Учинчиси истисно қонуни бошқа мантиқий қонунлар сингари зиддиятли мулоҳазаларнинг чин 
ёки хатолигини аниқлаб беролмайди. Бунинг учун воқеа ва ҳодисаларни, уларнинг ривожланиш 
қонуниятларини билиш талаб қилинади. Инсон ўз билимларига асосланган ҳолда ўзаро зид 
мулоҳазалардан қайси бири чин ёки хато эканлигини аниқлайди. Бу қонун ўзаро зид мулоҳазалар 
бир вақтда чин бўлмаслигини тасдиқлайди. 
Учинчиси истисно қонунини билиш муҳокама юритишда тўғри хулоса чиқариш учун муҳим 
бўлиб, ўзаро зид қарашларни аралаштириб юборишга йўл қўймайди. 
Етарли асос қонуни
. Тўғри фикрлашга хос бўлган муҳим хусусиятлардан бири исботлилик, 
ишончлиликдир. Фикрлаш жараёнида буюм ва ҳодисалар ҳақида чин муҳокама юритибгина 
қолмасдан, бу муҳокаманинг чинлигига ҳеч қандай шубҳа бўлмаслиги учун, уни исботлашга, 
асослашга ҳаракат қилинади. Бунда чинлиги аввалдан маълум бўлган ва ўзаро мантиқий боғланган 
мулоҳазаларга асосланилади, яъни баён қилинган фикрнинг чинлиги аввалдан маълум бўлган, 
тасдиқланган бошқа бир фикр, мулоҳаза билан таққосланади. Тафаккурнинг бу хусусияти етарли 
асос қонуни орқали ифодаланади. 
Инсон тафаккурига хос бўлган бу қонунни биринчи марта немис файласуфи ва математиги 
Г. Лейбниц таърифлаб берган. Унинг таъкидлашича, барча мавжуд нарсалар ўзининг мавжудлиги 
учун етарли асосга эга.