4-мавзу. Мантиқ

Учинчиси истисно қонуни нозидлик қонунининг мантиқий давоми бўлиб, фикрнинг 
тўлиқ мазмунини қамраб олиб баён қилинган икки зид фикрдан бири чин, бошқаси хато, 
учинчисига ўрин йўқ эканлигини ифодалайди
. Бу қонун «А В ёки В эмасдир» формуласи 
орқали берилади.
Учинчиси истисно қонуни тушунчалар ўртасидаги зид муносабатларни ифодалайди. Агарда 
зид муносабатлар тушунчанинг тўлиқ мазмунини қамраб олмаса, икки зид белгидан бошқа 
белгиларнинг ҳам мавжудлиги маълум бўлса, унда учинчиси истисно қонуни амал қилмайди. 
Масалан: 
Талаба имтиҳонда»аъло» баҳо олди. 
Талаба имтиҳонда «икки» баҳо олди. 
Бу мулоҳазалар муносабатида нозидлик қонуни амал қилади. Чунки бу мулоҳазаларнинг ҳар 
иккиси ҳам хато бўлиши ва талаба имтиҳонда «ўрта» ёки «яхши» баҳо олиши мумкин. 
Агар, «Талаба имтиҳонда «аъло» баҳо олди» ва «Талаба имтиҳонда «аъло» баҳо олмади», 
мулоҳазаларини таҳлил қилсак, унда бу мулоҳазалардан бири чин, бошқаси хато, учинчисига ўрин 
йўқ эканлиги маълум бўлади. Чунки «яхши», «ўрта» ва «икки» баҳолар-»аъло» баҳо эмас. 
Учинчиси истисно қонуни қуйидаги ҳолатларда қўлланилади: 
1. Алоҳида олинган якка буюмга нисбатан бир хил вақт ва муносабат доирасида ўзаро зид фикр 
билдирилганда. Масалан, 
Тошкент-Ўзбекистоннинг пойтахти. 
Тошкент-Ўзбекистоннинг пойтахти эмас. 
Бу мулоҳазалар биргаликда чин ҳам, хато ҳам бўла олмайди. Улардан бири чин, иккинчиси 
хато, учинчи мулоҳазага ўрин йўқ. Учинчиси истисно қонуни ўзаро зид умумий мулоҳазалар 
доирасида амал қилмайди. Чунки умумий мулоҳазаларда буюмлар синфига ва шу синфга мансуб 
ҳар бир буюмга нисбатан фикр билдирилади. 
Масалан: 
Ҳамма талабалар ёшлар ташкилоти аъзосидир. 
Ҳеч бир талаба ёшлар ташкилоти аъзоси эмас. 
Бу мулоҳазалардан, бирининг хатолигидан иккинчисининг чинлиги ҳақида хулоса чиқариб бўлмайди. 
Бундай ҳолатда «Баъзи талабалар ёшлар иттифоқи аъзосидир» деган учинчи бир мулоҳаза чин 
ҳисобланади. 
2. Сон ва сифатига кўра ўзаро зид мулоҳазалар баён қилинганда, буюм ва ҳодисаларнинг синфи 
хақида тасдиқлаб баён қилинган мулоҳаза билан шу синф буюм ва ҳодисаларининг бир қисми 
хақида инкор этиб баён қилинган мулоҳазалардан бири чин, иккинчиси хато, учинчисига ўрин 
бўлмайди. 
Масалан: 
Ҳамма врачлар олий тоифалидир. 
Баъзи врачлар олий тоифали эмас. 
Бу икки мулоҳаза бир вақтда чин ҳам, хато ҳам бўла олмайди. Улардан бири (Баъзи 
файласуфлар табиётшунос эмас) албатта чин, иккинчиси хато, учинчи мулоҳазага ўрин йўқ. 
Демак, Учинчиси истисно қонуни: