4-мавзу. Корхонанинг асосий фондлари ва ишлаб чикариш қувватлари

3. Асосий 
ишлаб чиқариш фондлардан фойдаланиш кўрсаткичлари 
Асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланишнинг икки гуруҳи мавжуд: 
Биринчи гуруҳ - умумлаштирувчи ва қиймат кўрсаткичлари бўлиб, улар 
асосий фондларнинг турли гуруҳларини динамика ва статикада бахолаш, тахлил 
қилиш, захираларни аниқлаш вабашорат қилиш имконини беради. Бундай 
кўрсаткичларга фонд сиғими, фонд кайтими, фонд рентабеллиги ва бошқалар 
киради. 
Иккинчи гуруҳ - хусусий ва натурал кўрсаткичлар бўлиб, кўпрок, асосий 
ишлаб чиқариш фондларининг фаол қисми - ишчилар, машина ва асбоб-
ускуналардан фойдаланиш билан боғлиқ. 
Кўрсаткичларнинг бу гуруҳи таркибига куйидагилар киради:
" 
асосий ишлаб чиқариш фондлари (машина ва асбоб-ускуналар) дан 
экстенсив фойдаланиш коэффициенти,
улардан вақт бўйича фойдаланиш даражаси; 
" 
асосий ишлаб чиқариш фондлари (машина ва асбоб-ускуналар) дан 
интенсив фойдаланиш коэффициенти, улардан қувват бўйича фойдаланиш 
даражаси; 
" 
асосий ишлаб чиқариш фондларидан интеграл фойдаланиш коэффициенти, 
барча экстенсив ва интенсив омиллардан биргаликда фойдаланиш. 

---

Экстенсив коэффициент - дастгохларнинг бир давр ичида (ой, йил) хақиқий 
ишлаган вақтини режалаштирилган вақтга нисбати билан аниқланади. 
rej
haq
eks
t
t
K

бу ерда: 
t
haq
- хақиқий фойдаланилган вақт; соат 
t
rej
- режага асосан фойдаланиш муддати; соат 
Асбоб-ускуналарнинг экстенсив кўрсаткичини яхшилаш учун уларнинг сменали 
коэффициентини ошириш, сменалар орасида бекор туриб колишларга бархам 
бериш, дастгохларни таъмирлаш вақтини қисқартириш, меҳнат интизомини 
мустахкамлаш ва бошқа тадбирларни амалга ошириш зарур. 
Ускуналарнинг 
сменалик коэффициенти - сутка давомида машина-
сменаларнинг ўрнатилган ускуналар умумий сони ёки ишчи ўринларига 
нисбатидир.У куйидагича аниқланади: 
s
u
sm
A
MS
K
.

бу ерда: 
MS – сутка давомида хақиқий ишлаган машина-сменалар йиғиндиси; 
A 
u.s 
– ўрнатилган асбоб-ускуналарнинг умумий сони. 
Ускуналарнинг сменалилик коэффициентини аниқлашнинг яна бир йўли 
бўлиб, унга кўра корхоналарнинг бир эмас, икки ёки уч сменада ишлаши ва бунда 
ускуналарнинг барчасидан хам тўлиқ фойдаланилмаслиги кўзда тутилади. 
Масалан: цехда 300 дона ускуна ўрнатилган бўлиб, биринчи сменада 270 таси, 
иккинчи сменада эса 220 таси ишлаган. Ускуналарнинг сменали коэффициенти 
1,63 (270+220) /(300) ни ташкил қилади. 
Интенсив коэффициент - маълум бир вақт ичида хақиқий ишлаб чикарилган 
махсулот миқдорини билдиради.У хақиқий ишлаб чиқарилган махсулот қийматини 
режалаштирилган махсулот қийматига нисбати билан аниқланади. 
rej
haq
ICH
ICH
K

int
бу ерда: 
ICH 
haq
- хақиқий ишлаб чиқарилган махсулот миқдори; 
ICH 
rej
- махсулот ишлаб чиқариш режаси. 
Дастгохлардан интеграл фойлаланиш коэффициенти ускунадан интенсив ва 
экстенсив фойдаланиш коэффициентларининг кўпайтмаси орқали аниқланиб, 
унинг вақт ва қувват бўйича банд бўлишини мажмуавий тавсифлайди. 
int
int
K
K
K
eks
egr

