4-мавзу. Керамик материаллар ва буюмлар таркиби вахоссалари

. 4-мавзу. Керамик материаллар ва буюмлар таркиби вахоссалари
Режа:
1.Керамик материаллар ва буюмлар таркиби ва хоссалари.
2.Хом ашё таркиби ва хоссалари.
3.Сополбоп хом ашёлар
Сопол ашёларини ишлаб чиқариш ўзига хос қадимий тарихга эга. Инсоният тарихида лой бирдан-бир қурилиш ашёси сифатида ишлатилган. Лойни сомон билан қориштириб, хом ғишт сифатида бизнинг ерамиздан аввал 8000 йил олдин турар жойлар қурилгани маълум. Эрамиздан 3500 йил олдин, хом ғиштни куйдириб, уйлар қуриш ғишт ва черепица юзасини сирлаб пишириш усули ишлаб чиқилган.
1855 йил Германияда ихтиро этилган тасмали ғишт қолипловчи зичлагич ва 1858 йилда доира шаклидаги ғишт пиширувчи хумдонлар дунёда сопол буюмлар ишлаб чиқариш саноатининг ўсишида катта аҳамиятга эга бўлди. Тасмали зичлагичларнинг қўлланилиши натижасида ғовак ғишт ва тошлар ишлаб чиқариш кенг тарқалди. Шу билан бир қаторда, темир, шиша, кокс, сопол буюмлари ишлаб чиқариш тез суръатда ўсди. Натижада, ўтга чидамли сопол буюмларига бўлган эҳтиёж орта бошлади.
Хом ашё таркибига кўра сопол хоссаларининг ўзгариши. Пиширилган ашёлар ва буюмлар тайёрлашда лойдан ташқари диатомит, трепел, опока қум каби жинслар ҳам кўп ишлатилади. Лойдан сопол буюмлар тайёрлаш учун тупроқнинг яроқли эканлиги, унинг кимёвий таркибига ва майда-йириклигига, пластиклик ва иссиққа чидамлилигига қараб аниқланади. Лой таркибидаги СiО₂ – 40– 50%, Аl₂О₃ - 40-50 %, Ғе₂О₃ - 9-15 %, МгО - 0,9-4,0 %, СаО -0,5–2,5 %, На₂О ва К₂О каби оксидлар миқдорининг ўзгариши билан унинг физикмеханик хусусияти, тузилиши ва ранги ҳам ўзгаради. Масалан, лой таркибида кремний (СиО₂) миқдори ортиб кетса, унинг пластиклиги камаяди; гилтупроқ (Ал₂О₃) сопол буюмларнинг рангини оқартиради ва иссиққа чидамлилигини оширади. Сопол буюмларнинг иссиққа чидамсизлигига ва унинг ериш ҳароратининг пасайишига сабаб ундаги темир оксиди (Ғе₂О₃) миқдорининг кўпайишидир. Бундан ташқари, сопол буюмларда Ғе₂О₃ микдори ўзгарса, уларнинг ранги оч бинафшадан тўқ қизилга айланиши мумкин. Лой таркибидаги магний ва кальций оксидлари (МгО, СаО) тез ерувчан модда бўлганлиги сабабли, улар сопол буюмларнинг ғоваклигини оширади, натижада уларнинг оғирлиги билан иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти камаяди. Лой таркибидаги натрий ва калий оксидлар эса (Ка₂О, К₂О) буюмларнинг зичлигини оширади ва куйдириш ҳароратини камайтиради. Маълумки, хом ашёбоп соз туттроқ таркибида кварц, слюда, дала шпати каби тоғ жинсларидан ташқари, у зарарли аралашмалар ҳам бўлиши мумкин. Бундай аралашмаларга, асосан, таркибида СаСО₃ кўп бўлган бўр, доломит каби жинслар киради. Лой таркибидаги СаО буюм куйдирилгандан кейин ҳам унда еркин ҳолатда қолади ва буюмга сув таъсир этганда у тез суръатда сўнади. Кейин ҳосил бўлган Са(ОН)₂ кристалланиб буюмнинг ҳажми кенгаяди, натижада буюмда майда дарзлар ҳосил бўлади.
Лойнинг муҳим хусусиятларидан яна бири унинг пластиклигидир. Бу кўрсаткич лой таркибига, шунингдек, ундаги заррачаларнинг донадорлигига боғлиқ. Қум, шамот, тўйинган тошқол, тошкўмир ёки торф кули лойнинг пластиклигини камайтиради Бундай қўшилмалар лой қоришмасининг қуриши вақтида киришишини камайтиради. Масалан, лой пластик бўлганда, у қуригандан кейин 12 %га киришса, юқоридаги қўшилмалар билан тайёрланганда эса унинг киришиши 2–6 %га камаяди.