4-mavzu: buxgalteriya balansi

Buxgalteriya balansi

4.1-jadval

Aktiv	Satr	Hisobot davri		Aktiv	Satr	Hisobot davri
		boshi- ga	oxiri- ga			boshi- ga	oxiri- ga
I. Uzoq muddat- li aktivlar				I O‘z mablag‘- lari manbalari
Asosiy vositalar	012	1900	2100	Ustav kapitali	410	2700	2700
Nomoddiy aktivlar	022	760	870	Qo‘shilgan kapi- tal	420	150	180
				Rezerv kapital	430	657	690
				Taqsimlanma- gan foyda	450	241	779

I bo‘lim bo‘yi- cha jami	x	2660	2970	I bo‘lim bo‘yi- cha jami	X	3748	4349
II Joriy aktivlar				II Majburiyatlar
I/ch zaxiralari	150	245	293	Uzoq muddatli majburiyatlar	490	601	938
Tugallanmagan i/ch	160	833	1031
Debitorlar	210	976	1089
Pul mablag‘lari	320	486	717	Joriy majburi- yatlar	600	851	813
II bo‘lim bo‘yi- cha jami	X	2540	3130	II bo‘lim bo‘yi- cha jami	X	1452	1751
Balans aktivi bo‘yicha jami	x	5200	6100	Balans passivi bo‘yicha jami	X	5200	6100

• 
  mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga;
  
• 
  sho‘ba va tobe korxonalarga;
  
• 
  ajratilgan bo‘linmalarga;
  
• 
  kechiktirilgan majburiyatlar;
  
• 
  olingan bo‘naklar;
  
• 
  sug‘urtalar bo‘yicha qarz;
  
• 
  ta’sischilarga bo‘lgan qarzlar;
  
• 
  mehnat haqi bo‘yicha qarzlar;
  
• 
  bank kreditlari va sh.k.
  

Yuqorida bayon qilinganlarga asoslanib, buxgalteriya balansining tuzulmasini quyidagicha ifodalash mumkin (4.2-rasm).
Buxgalteriya balansining ushbu tuzulmasi barcha tashkiliy-huqu- qiy shakldagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun umumiy bo‘lib, ularning xususiyatlariga qarab balans moddalari farq qilishi mumkin. Masalan, savdo korxonalari uchun «Tovarlar», qishloq xo‘jalik korxo- nalari uchun «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «O‘stirilayotgan va boquvdagi chorva mollari» kabi moddalar xosdir.
№5-«Buxgalteriya balansi» nomli BHMSga muvofiq tegishli modda ochib berilishi lozim bo‘lsa, lekin hisobot sanasiga unday summa bo‘lmasa, ushbu ko‘rsatkich o‘rniga chiziq tortiladi.
Shunday qilib, bayon qilingan talablarga muvofiq tuzilgan buxgalteriya balansi xo‘jalik yurituvchi subyektning ma’lum sanaga bo‘lgan moliyaviy ahvolini aks ettirishi lozim.
Buxgalteriya balansi bozor iqtisodiyoti sharoitida turli axborotdan foydalanuvchilar uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning balansi, mulkdorlar, menejerlar va boshqaruv

bilan bog‘liq boshqa shaxslarni korxonaning mulkiy holati bilan tanishtiradi. Balansdan mulkdor nimaga ega ekanligini, ya’ni korxona tasarruf qila oladigan tovar-moddiy zaxiralar va boshqa aktivlar qanday miqdor va sifat nisbatida ekanligini bilish mumkin.

4.2-rasm. Buxgalteriya balansi tuzulmasi .

Balansga asosan xo‘jalik yurituvchi subyekt uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarini bajara olishi yoki unga moliyaviy qiyin- chiliklar xavf tug‘dirayotganligini aniqlash mumkin.

Balans bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoli- yatining yakuniy moliyaviy natijasi hisobot davrida xususiy kapitalning o‘sishi ko‘rinishida aniqlanib, unga muvofiq korxona rahbarlarining ularga ishonib topshirilgan moddiy va moliyaviy resurslarni saqlash va ko‘paytirish layoqati baholanadi.
Balans ma’lumotlari asosida istalgan xo‘jalik yurituvchi subyekt- ning operativ moliyaviy rejasi tuziladi va olingan foydaga muvofiq, pul mablag‘lari harakatini nazorat qilish amalga oshiriladi.
Balans ma’lumotlari soliq organlari, kredit muassasalari va davlat boshqaruv organlari tomonidan keng foydalaniladi.

2. Buxgalteriya balanslarining turkumlanishi

Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt bozor makonida yuzaga kelgan muayyan vaziyatda aniq maqsadni amalga oshirishi uchun tegishli balans modelini tanlashi va tuzishi talab etiladi.

Shu bois, har xil vaziyatlar uchun buxgalteriya balansining turkumlanishini ko‘rib chiqamiz.
Balansning turlari ko‘p bo‘lib, ular asosan quyidagi belgilari bo‘yicha turkumlanadi:

• 
  tuzish manbasi;
  
• 
  mulkchilik shakli;
  
• 
  axborotlar hajmi;
  
• 
  tuzish vaqti;
  
• 
  huquqiy maqomi;
  
• 
  taqdim etilish vaqti;
  
• 
  qayta tashkil etish tartibi;
  
• 
  tuzilish shakli;
  
• 
  soflik darajasi;
  
• 
  faoliyat turi;
  
• 
  tarmoqlar bo‘yicha;
  
• 
  tuzish usuli bo‘yicha (4.3-rasm).
  

Tuzish manbalariga ko‘ra balanslar inventar, daftar va bosh balanslarga bo‘linadi.
Inventar balans faqat mablag‘larning inventar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, qisqartirilgan va soddalashtirilgan shaklda tuziladi. Yuridik shaxsning ta’sis hujjatlari bilan tasdiqlangan dastlabki balans bunga misol bo‘la oladi. Shuningdek, inventar balans korxonaning tashkiliy- huquqiy shakli o‘zgarganida ham tuzilishi mumkin.
Daftar balansi faqat Bosh daftar schotlarining qoldiqlari asosida joriy buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo‘yicha (inventarizatsiya ma’lumotlarisiz) tuziladi.
Bosh balans Bosh daftardagi joriy buxgalteriya hisobi yozuvlari va inventarizatsiya ma’lumotlari bilan tasdiqlanganidan so‘ng tuziladi.
Mulkchilik shakli bo‘yicha balanslar xo‘jalik yurituvchi subyektlar mablag‘larning vujudga kelish manbalari bo‘yicha farq qiladi. Masalan, davlat (unitar) korxonalarining balansi; shirkat xo‘jaliklarining balansi; xususiy korxonalar balansi; aralash mulkchilik korxonalari (aksiyadorlik.