4-Ma'ruza. Biogeotsenozlar va ekotizimlar Asosiy savollar: l. Biogeotsenoz(V. N. Sukachev) va ekotizim(A. Tensli) kabi tushunchalar nisbati

Ekosistemaning xislatlari qismlari va chegaralari. Yuqorida qayd qilganimizdek, bniotsenozni biotop tushunchasidan ajratib bo’lmaydi. Chunki biotopni biotsenoz ishg’ol qiladi, unda tarqaladi, yashaydi, rivojlanadi, avlodqoldiradi.

Shunday qilib, biotsenoz va uning biotopi bir-biridan ajralmaydigan elementlar bo’lib, ula bir-birlariga ta’sir qiladi va ma’lum darajada turg’un ekologik sistema hosil qiladi. Ekosistema komponentlari ichida intensiv modda energiya almashinish uning belgilovchi xislati hisoblanadi. Ekosistema termodinamik jihatdan ochiq sistema bo’lib, vaqt bo’yicha turg’un bo’ladi. Ekosistema ikki qism, ikki komponentdan tashkil topgan bo’lib, uning organik qismi biotsenozlardagi tirik organizmlarning turlari, neorganik qismi biotop, turlarning yashash joyini tashkil qiladi.

Ekosistema biotop va biotsenozdan bo’lib, bu sistema bo’yicha joyning relyefi, iqlim, botnik, zoologik, tuproq, gidrologik va geoximik nuqtai nazaridan ekosistema butun abiotik va biotik omilarni o’z ichiga oladi. Ko’pchilik ekosistemalar uzoq evolyutsion rivojlanish va turlarning yashash muhitga moslashishi jarayonida tashkil topgandir. Ekosistemalar o’z navbatida birlashib, biosferani hosil qiladi. “Ekosistema” atamasi birinchi marta ingliz ekolog olim A.Tensli (Tansley, 1935) tomonidan fanga kiritilgan. Shu davrda V.N.Sukachevning “Biogeotsenoz” atamasi ham kiritilgan.

“Biogetsenoz” va “Ekosistema” atamalarining tushunchasi bir-biriga yaqin, lekin bir-birini qaytarmaydi. Ular to’la o‘xshash emas, ikkala holatda ham tirik organizmlar va ular guruhlarining yig’indisi, bir-biriga va muhit bilan munosabatini ifodalaydi.

V.N. Sukachevning fikricha, biogeotsenoz, bu tirik organizmlarning yashash muhitiga oddiy to’planishi va muhit bilan doim muloqatdagi o’ziga xos yashash formasidir. Biogeotsenozlar Yer yuzining har xil joyda hosil bo’lishi mumkin. Ekosistemalar komponentlari va ulardagi mavjud jarayonlar; biologik birlik, energiya

kelishi va moddalar almashinishidan iborat. Bu yerda Quyoshdan kelayotgan energiya bir tomonga yo’nalib, biologik birlik tomonidan o’zgarib,sifat jihatdan murakkab organik moddaga o’tadi va energiyaning konsentrlashgan formasiga aylanadi.

Hamma ekosistemalar va biosfera ham ochiq sistema hisoblanadi. Biosferaga kiradigan ekosistemalar energiya kirishi va chiqishida o’zini boshqarib turadi.

Ekosistemadan chiqib ketgan boshqa ekosistemalarga o’tgan (hayvonlar, qushlar migratsiyasi) organizmlar ma’lum atomlarini oldingi yashagan joyda (modda almashinishidagi chiqindilar) qoldirsa, bir qismini o’zlari bilan ikkinchi ekosistemaga olib keladi.

Ayrim ekosistemalarda moddalar chiqib ketishi juda yoqori bo’lib, u yerlar uchun doimiylik chetdan keladigan moddalar hisobiga ushlab turiladi. Ekosistemalardagi moddalar cheksiz emas. Faqat ularning almashinib turishi natijasida hayot uchun modda, energiya zaxiralari ta’minlanadi. Moddalar almashinishi, energiya o’tib, turishi esa organizmlarning doimiy funksional faoliyatiga bog’liqdir.