4. Ишлаб чиқариш ва давр харажатлари таҳлили Харажатлар таҳлили мақсади, мазмуни ва вазифалари. Харажатларнинг таснифи ва тавсифи

-жадвал
Ишлаб чиқариш харажатларининг ўзгарувчан ва ўзгармас харажатлар таркиби ва уларнинг маҳсулот бирлигига нисбатан ўзгариши

Маҳсулот ишлаб чиқариш миқдори, дона	Доимий харажатлар, минг.сўм	Ўзгарувчан харажатлар, минг.сўм	Жами харажатлар, минг.сўм	Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажат, минг сўм	Махсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгармас харажат, минг сўм	Бир бирликка жами харажатлар, минг сўм
10000	125000	361200	486200	36.12	12.50	48.620
11000	125000	414920	539920	37.72	11.36	49.083
12000	125000	477360	602360	39.78	10.41	50.196
13000	125000	533260	658260	41.02	9.615	50.635
14000	125000	600600	725600	42.90	8.928	51.828
15000	125000	675300	800300	45.02	8.333	53.353
16000	125000	769600	894600	48.10	7.812	55.912

Юқоридаги жадвал маҳлумотларидан маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар ишлаб чиқариш миқдорининг ўзгаришига мос равишда ошиб борганлигини, ўзгармас харажатларнинг эса тушиб борганлигини кўриш мумкин.
Бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган харажат ўзгаришига таъсир этувчи омилларни таҳлил қилиш харажатларни бошқаришда энг муҳим усул ҳисобланади. Бир бирликка харажатларнинг ўзгаришига таъсир этувчи омилларга: ўзгарувчан харажатлар, ўзгармас харажатлар, уларнинг жами харажатлар таркибидаги салмоғининг ўзгариши, таркиб элементлардаги ўзгаришлар киради.
С_i = F_i / Q_i + V_i
Бунда:,
С_i - i-махсулот бирлигини таннархи;
F_i - i-махсулот бирлигига доимий харажатлар;
Q_i - i-маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш хажми;
V_i - i-махсулот бирлига ўзгарувчан харажатлар.
-жадвал
Маҳсулот бирлига тўғри келадиган жами харажатлар
ўзгариши таҳлили

Кўрсаткичлар	Ўлчов бирлиги	Режа	Хақиқатда	Режадан фарқи
1.Ишлаб чиқариш хажми	дона	16 000	15 478	-522
2.Доимий харажатлар	Минг сўм	255 000.0	269 600.0	+14 600.0
3.Ўзгарувчан харажатлар	Минг сўм	718 400.0	845 098,8	+126698.8
4.Жами ишлаб чиқариш харажатлари	Минг сўм	973400.0	1114698.8	141298.8
5.Маҳсулот бирлигига ўзгарувчан харажатлар	Минг сўм	44,90	54,60	+9,70
Махсулот бирлигига доимий харажатлар	Минг сўм	15.94	17.42	+1.48
5.Маҳсулот бирлигининг жами таннархи	Минг сўм	60,84	72,02	+11,18

Бир бирлик маҳсулот таннархи режага қиёсан 11.18 (72.02-60.84) минг сўмга ўсган.
Ср = (Fр / Qр) + Vр=(255000/16000) + (973400/16000) = 15,94+44,90=60,84
Сш1 = (Fр / Qх) + Vр=(255000/15478)+ (973400/16000)=16,47+44,90=61,37
Сш2 = (Fх / Qх) + Vр=(269600/15478)+ (973400/16000)=17,42+44,90=62,32
Сх = (Fх / Qх) + Vх=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02
Омиллар таъсири:
1. Ишлаб чиқариш хажмининг ўзгариши таъсири=61,37-60,84=0,54 минг сўм.
2. Доимий харажатлар ўзгариши таъсири=62,32-61,32=0,94 минг сўм
3. Ўзгарувчан харажатлар ўзгариши таъсири=72,02-62,32=9,70 минг сўм
Жами ўзгариш=0,54+0,94+9,70=11,18 минг сўм


Харажатларни умумий ҳажми ва уларни асосий элементлари бўйича баҳолаш, таҳлил қилиш

Ишлаб чиқариш харажатларининг аналитик ва синтетик ҳисобида анализ ва синтез қоидасига асосланилади. Шу сабабли ҳам “аналитика”, “синтетика” сўзлари бухгалтерия ҳисобининг муҳим тушунчаларига айланган. Уларнинг мазмунига эътибор қаратсангиз “аналитика”-бутунни бўлакларга бўлиш,”синтетика” бўлакларни бирлаштириш, умумлаштириш маъносини англатади ва бу аналитик ва синтетик ҳисобнинг тўлиқ мазмунини ифода этади.

Харажатларни умумий хажмда ўрганиш молиявий ҳисоб объектига киради. Унинг бирлик элементлари, калкуляция моддалари бўйича ўрганиш бошқарув ҳисоби объектига киради.
Харажатларнинг умумий хажми бўйича ўрганишда қуйидаги муҳим жихатларга ахамият қаратилади:
-жами харажатларнинг умумий ўзгаришлари таҳлилига;
-жами харажат ўзгаришига тасир этувчи омиллар таҳлилига;
-бир сўмлик ишлаб чиқарилган, сотилган махсулотга тўғри келадиган харажат таҳлилига.
Жами харажатларнинг умумий ўзгариши режага ва ўтган йилларга нисбатан мутлақ ва нисбий ўзгаришларни аниқлаш орқали баҳоланади.
Жами ишлаб чиқариш харажатларининг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар сиқафатида доимий харажатларнинг ўзгариши, маҳсулот бирлигига ўзгарувчан харажатларнинг ўзгариши таъсири, маҳсулот ишлаб чиқариш миқдорининг ўзгариши таъсир этади. Харажатлар ўзгаришига албатта ички бирликлар сифатида сарф нормалари ва баҳоларининг ўзгариши ҳам таркибланади. Бу каби омиллар харажат элементлари бўйича фарқ этади.