4 bob. O‘ta cho‘kuvchan gruntlarda poydevor loyihalash 14. Umumiy ma’lumotlar

14 bob. O‘TA CHO‘KUVCHAN GRUNTLARDA POYDEVOR
LOYIHALASH
14.1 Umumiy ma’lumotlar
Oddiy cho‘kishdan farqli o‘laroq, o‘ta cho‘kuvchanlik deganda o‘z og‘irligi va qo‘shimcha suv ta’sirida tuzilmasi tubdan buzilishi bilan kechadigan gruntning deformatsiyasi tushuniladi.
Turli-tuman tabiatga ega bo‘lgan o‘ta cho‘kuvchan gruntlar kam namlik holatda (6 - 9%) nisbatan mustahkam ko‘rsatkichlarga ega bo‘lib, turg‘un zaminlarga xos sifati bilan ajralib turadi. Lekin sharoitni o‘zgarishi, ya’ni gruntning qo‘shimcha namlanishi oqibatida gruntning turg‘unligi buzilib, yuqori miqdorli cho‘kish holati yuzaga kelradi.
O‘ta cho‘kuvchan gruntlarning bunday xususiyatini undan zamin sifatida foydalanishda etiborga olish lozim.
Gruntlarni o‘ta cho‘kuvchanlik toifasiga kiritish masalasi qurilish maydonida maxsus olib boriladigan muhandis geologik va gidrogeologik izlanishlar, shuningdek, joylardagi inshootlardan foydalanish tajribalarini o‘rganish natijasida hal etiladi. Bu maqsadda o‘ta cho‘kuvchan gruntlarning yer yuzida tarqalishiga oid xarita ham qo‘l keladi (14.1-rasm).
Namlik darajasi S_r < 0,6 bo‘lgan loyli gruntlarda quyidagi tengsizlik mavjud bo‘lsa, o‘ta cho‘kuvchan hisoblanadi:
(14.1)

bunda: e_t -tabiiy holatdagi gruntning g‘ovaklik koeffitsiyenti;

e₀ - shu grunt namligining oquvchanlik chegarasiga mos g‘ovaklik koeffitsiyenti.
O‘ta cho‘kuvchan gruntlarning asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat:
a) nisbiy o‘ta cho‘kishlik s_o.ch - ma’lum bosim ostida namlangan gruntlardagi nisbiy zichlanish miqdorini ifodalaydi;
b) dastlabki o‘ta cho‘kish bosimi p_o‘.ch - namlangan gruntlarning o‘ta cho‘kishiga olib keluvchi bosimning eng kam qiymatini ifodalaydi;
v) dastlabki o‘ta cho‘kish namligi w_o‘.ch - o‘ta cho‘kish holatini yuzaga chiqaruvchi eng kam namlik.

14.1-rasm. Yer yuzida o’ta cho’kuvchan guruntlarning tarqalish xaritasi

1. 
   lyoss gruntlar; 2- lyossimon gruntlar
   

Qo‘shimcha namlanish oqibatida o‘z og‘irligi ta’siridan o‘ta cho‘kuvchanlik qobiliyati yuzaga kelishi bo‘yicha mazkur gruntlar 2 turga bo‘linadi:
I tur - o‘ta cho‘kuvchanlikning miqdori 5 sm.gacha bo’lgan gruntlar;
II tur – o’ta cho’kuvchanlikning qiymati 5 sm.dan ortiq bo‘lgan gruntlar.
Bino va inshootlar zaminlarini mustahkamlashga oid tadbirlarni belgilashda ushbu turlardan foydalaniladi.
O‘ta cho‘kuvchanlik xususiyatiga ega bo’lgan gruntlarga yirik g‘ovakli lyoss va lyossimon jinslar yaqqol misol bo’ladi.
Makur gruntlar mamlakatimizda eng ko‘p tarqalgan tog‘ jinslari sifatida qayd etilgan. Ular dunyoning ko‘p mamlakatlarida uchraydi, masalan, G‘arbiy Yevropaning janubiy chegaralari bo’ylab joylashgan davlatlar, shuningdek, Ukraina. Kavkaz orti respublikalari, Rossiyannng janubi-sharqiy qismi, Markaziy Osiyo, G‘arbiy Sibir, Xitoy va h.
Akad.G‘. O. Mavlonovning e’tirof etishicha, O‘zbekistonning sharqiy janubida lyoss gruntlari 50-70 metr chuqurlikkacha yetib boradi. Ayniqsa, ular Toshkent, Ohangaron,

Qashqadaryo, Surxondaryo vohalarida keng tarqalgan. Shuning uchun inshoot barpo etishda ma’lum darajada xavf keltiruvchi mazkur grunglarning hossalarini o‘rganish ko‘pdan beri mutaxassislarning diqqatini o‘ziga jalb qilib kelgan.

14.2-rasm. Zamining o’ta cho’kishi natijasida yorilgan bino.

O‘ta cho‘kuvchan gruntlarni o‘rganishga salmoqli hissa qo‘shgan olimlardan Abelev YU.M., Denisov N.YA., Litvinov I.V., Mustafoyev.A.A., Krutov V.I., Larionov A. K. va boshqalarni eslatish kifoya. Markaziy Osiyo lyoss grunttlariga oid keng miqyosdagi ilmiy izlanishlarni Mavlonov G‘. O., Qosimov S.M., Asqarov X.A., Ulevatiy I.M., Pesikov YE.S., Rojdestvenskiy YE.D., Po’latov K., Nazarov M. lar olib borganlar. Shuningdek, xozirgi kunda lyoss gruntlarining o‘ta cho‘kuvchanlik xususiyatini o‘rganib, ularni. amalda tadbiq etib kelayotganlar orasida: Rasulov H.Z., Xasanov A.Z., Usmonxo’jayev I.I., Mirzaahmadiy M., Odilov I.O., Mirzayev A.va boshqalarning xizmatlari ham katta.

Yuqorida aytganimizdek, lyoss va lyossimon grunglarning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri ularning yirik g‘ovakligidir. Ulardagi g‘ovaklar grunt zarralarining o‘lchamlaridan 10 – 100 va undan ham yirik bo‘lgani bois, ularni oddiy ko‘z bilan ko‘rish mumkin.
Ushbu gruntlar tarkibining 50% dan ortig‘ini changsimon zarralar (0,005 - 0,005 mm) tashkil etadi. Tabiatda ularning namligi past bo‘lib, ko‘pincha, tik qiya holatini saqlaydi. Ammo, qo‘shimcha namlanish oqibatida zarralar orasidagi suvga chidamsiz bog‘lanish kuchlari buzilib, gruntda o‘ta cho‘kish holati yuzaga keladi. Ayniqsa, gruntning namlanishi inshoot zaminida yuz bersa, to‘satdan paydo bo‘luvchi o‘ta cho‘kish ularda turli deformatsiya holatini yuzaga keltirishi mumkin
Bunday holatda zaminga uzatiluvchi bosimning miqdoridan qatiy nazar gruntning notekis cho‘kishi oqibatida inshootda turli yoriqlar hosil bo‘lib, ba’zan egilish, qiyshayish, yoki buzilish holatlari kuzatiladi (14.2- rasm). Ko‘pincha, lyossimon gruntlarda barpo etilgan binolarning cho‘kish miqdori o‘nlab santimetrdan oshib ketadi (14.3-rasm).


Zamin gruntlari turli sabablarga ko‘ra qo‘shimcha namlanishi mumkin. Masalan, yog‘in suvlari, chiqindi suvlar, tashqi suv havzalaridan oqib keluvchi suvlar, shuningdek, suv tashuvchi quvurlarning buzilishi, yoki sizot suvlari sathining ko‘tarilishi bunday noxushlikni kelib chiqishiga sabab bo’ladi.