4. Ароматик ядрода нуклеофил алмашиниш реакцияси ва унинг механизми

6. Ипсо-алмашиниш
Ипсо-алмашиниш (лот. ipse – ўзи) – ароматик қатордаги алмашинишнинг бир тури бўлиб, бунда молекулада мавжуд бўлган ўринбосар бошқа гуруҳга алмашинади. Водород атомининг алмашиниши ипсо-алмашиниш сифатида қаралмайди. Аммо бошқа гуруҳнинг Н га алмашиниши ипсо-алмашинишдир. Ипсо-алмашиниш турли механизмларда содир бўлиши мумкин. Ипсо-алмашинишнинг кенг тарқалган тури бу нуклеофил алмашиниш бўлиб, одатда, реакция анион -комплекс оралиқ маҳсулотлари ҳосил бўлиши билан боради. Масалан, бензолсульфокислотадан фенол синтез қилиш ёки Смайлс қайта гуруҳланишида ипсо-алмашиниш кузатилади:

Ипсо-алмашиниш оний (диазоний, галогеноний ва б.) гуруҳларида осон содир бўлади, чунки бунда чиқиб кетувчи гуруҳ сифатида нейтрал молекула қатнашади. Масалан, Бальц-Шиман (1), Зандмейер (2) ва Гаттерман (3) реакциялари:


Ипсо-алмашиниш баъзан электрофил алмашинишда ҳам кузатилади, оралиқ маҳсулотлар сифатида катион -комплекслар ҳосил бўлади. Масалан, бензол ҳосилаларини нитролаш, арилсульфокислоталарни протодесульфолаш:


Элементорганик бирикмалар қаторидаги протон иштирокида элементни чиқариб юборишда (протодеметаллаш) ипсо-алмашиниш содир бўлади:

Ароматик бирикмага эркин радикалларнинг таъсири ҳам ипсо-алмашиниш билан боради:

Полиалкил- ёки полигалогенбензолларга H₂SO₄ таъсирида ароматик ҳалқа сульфоланади ва бир вақтнинг ўзида қайта гуруҳланиш содир бўлади (Якобсен реакцияси). Сульфогуруҳни чиқариб юбориш ҳисобига алкил- (-СН₃, -С₂Н₅) ёки галоген (Cl, Br, I) гуруҳлари бир-бирига яқин жойлашган ароматик бирикмалар олинади.

Реакцияда сульфогуруҳ алкил- гуруҳлардан бирига ипсо-алмашинади, ажралган гуруҳ бошқа ҳолатга кўчиб ўтади. Бундай реакцияларда 4тадан кам бўлмаган ўринбосар тутган бензол ҳосилалари қатнашади. Ароматик ядрода узун занжирли алкил ўринбосарлари бўлганда уларнинг олефинлар шаклида ажралиши содир бўлади.
Ипсо-алмашиниш гетероциклик бирикмалар қаторида кўп учрайди.