4. Ароматик ядрода нуклеофил алмашиниш реакцияси ва унинг механизми

7. Ён занжирдаги алмашиниш реакциялари
Бензол алкан ва циклоалканларга хос бўлган Cl₂ ёки Br₂ таъсиридаги радикал алмашинишга учрамайди. Бензолга хлорнинг радикал бирикиши энергетик жиҳатдан қулай ҳисобланади. Реакцияда гексахлорциклогексан ҳосил бўлади.
Бензолдан фарқли ўлароқ, толуол ёруғлик ёки пероксидлар иштирокида метил гуруҳи бўйича хлорланади. Реакцияда дастлаб бензилхлорид, сўнгра бензальхлорид ва бензотрихлоридлар ҳосил бўлади:

Бензол ва толуолнинг реакцияларидаги кескин фарқ бензил С₆Н₅СН₂^ радикалининг фенил ^С₆Н₅ радикалига нисбатан юқори барқарорликка эга эканлиги билан тушунтирилади. Бензил радикалининг р-орбиталидаги тоқ электрон бензол ҳалқасидаги -электронлар билан туташишда қатнашади. Бензил радикалининг барқарорлиги аллил радикалига ўхшаш бўлади.
Ён занжирда содир бўладиган водороднинг алмашиниш реакциялари радикал алмашиниш реакциялари бўлиб, ароматик ҳалқага нисбатан -C атомида осон амалга ошади. Органик пероксидлар иштирокида ва УБ-нур таъсирида реакция тезлиги ортади. Реакциянинг кейинги босқичларида ён занжирнинг -ҳолатидаги бошқа Н атомлари ҳам хлорга алмашинишини амалга ошириш мумкин.
Юқори молекуляр алкилбензолларни радикал хлорлаш кенг ишлатилмайди, чунки бу жараёнларнинг селективлиги кам. Масалан, этилбензол ёруғлик таъсирида хлорланганда қуйидаги маҳсулотлар олинади:

Хлорлашдан фарқли равишда бромлаш фақат -ҳолатда содир бўлади. Препаратив усулда N-бромсукцинимид ишлатиш қулай ҳисобланади:

Хлорлаш ва бромлаш селективлигининг фарқи атомар хлор ва бромларнинг реакцион қобилияти ҳар хиллиги билан тушунтирилади.


Савол ва топшириқлар:
1. Қуйидаги бирикмаларни ўринбосарларининг келишилган ва келишилмаган ориентациясига асосланиб гуруҳларга ажратинг:

2. Толуолнинг AlCl₃ катализатори иштирокидаги этилхлорид ва ацетилхлорид билан реакцияларининг механизмини таклиф этинг. Нима учун биринчи реакцияда ди- ва триэтилтолуоллар ҳам ҳосил бўлади, иккинчи реакция эса моноацетилтолуол ҳосил бўлиш босқичида тугалланади?
3. Этилбензолни берилган шароитларда нитролаш реакцияларининг тенгламаларини ёзинг: а) 63% HNO₃ + H₂SO₄ (конц) b) 10% HNO₃ қиздириш, босим. Уларнинг механизмларини келтиринг.