4- mavzu. Tabiiy tolali gazlamalarning turkumlanishi va olinishi

O`xshash jun tolalari

Ingichka Yarimingichka Yarimdag’al Dag’al	80 ^k 70 ^k 64 ^k 60 ^k 58 ^k 56 ^k 50 ^k 48 ^k 46 ^k 44 ^k 40 ^k 36 ^k 32 ^k	14,5-18,0 18,1-20,5 20,6-23,0 23,1-25,0 25,1-27,0 27,1-29,0 29,1-31,0 31,1-34,0 34,1-37,0 37,1-40,0 40,1-43,0 43,1-55,0 55,1-67,0	5280-3000 3000-2544 2544-1839 1839-1555 1555-1333 1333-1155 1155-1009 1009-839 839-709 709-606 606-525 252-321 321-216	190-336 336-400 400-544 544-640 640-760 760-880 880-1000 1000-1200 1200-1400 1400-1700 1700-1900 1900-3200 3200-4600
Aralash tolalar
Yarimdag’al Dag’al	Oliy nav I I II III IV	24.0-29.0 29.1-34.0 29.1-34.0 34.1-38.0 38.1-45.0 45dan yuqori	1687-1155 1155-841 1155-841 841-674 674-479 479dan kam	600-800 880-1200 800-1200 1200-1500 1500-2100 2100dan yuqori

Jun tolasining zichlanish xususiyati alohida ahamiyatga ega. Zichlanish deganda tolalar qatlamini siqilgan holda dumalatilganda yoki issiq nam muhitda mexanik ishlov berilganda ularni bir-biriga kirishib borishi natijasida yaxlit mato ko`rinishiga aylanish jarayoni tushuniladi.

Oddiy sharoitlarda junning namligi 14-18% atrofida bo`ladi. Havo namligi 100%ga yetganda jun tolasi namligi 30-50% gacha oshadi. Bunday sharoitda tolaning uzilish kuchi 40% ga kamayadi va cho`ziluvchanligi oshadi.

Suv va bug’ ta’sirida jun tarkibidagi keratin bo`kib, yumshaydi. 105-115<sup>o</sup> C dagi bug’ ta’sirida uzilish kuchi 15% gacha kamayib, harorat oshgan sari bu ko`rsatkich 50% ga boradi va tola qattiqlashadi. Quruq holda qizdirilganda tolaning uzilish kuchi 8-25% gacha kamayadi xolos. Quruq jun mo`rt va qattiq bo`ladi. Uni yana namlansa barcha xossalari o`z holiga qaytadi.

Keratin ishqorlarga chidamsiz bo`lib, 5% li ishqor kislotasida qaynatilganda u to`la erib ketadi. Kuchsiz kislotalarni yaxshi shima oladi. Tola massasining 10% gacha bo`lgan miqdordagi sulfat kislotasi bilan ishlov berilganda tolaning uzilish kuchi ortib, o`simlik qoldiqlaridan tozalashga imkon yaratiladi.

Ob havo va yorug’lik ta’sirida jun tolasi sifati kamayadi. U ishqalanishga chidamsiz bo`lib qoladi. Bu holat ayniqsa tukli matolarda yaqqol ko`rinadi. Chunki tuklar uchi erkin bo`lgani uchun tezda mo`rt bo`lib qoladi.

Tuya juni to`qimachilik sanoatida qimmatbaho xomashyo hisoblanadi. Uning uzunligi 500 mm atrofida bo`lib, odatda adyol va milliy maxsulotlar tayyorlashda ishlatiladi. Tuya junini sifati bo`yicha to`rt sinfga bo`linadi. Oliy navli tuya junining yo`g’onligi 20 mkm bo`lib, u yosh bo`taloqlardan olinadi. Birinchi va ikkinchi navlar uchun bu ko`rsatkich mos ravishda 28 va 35 mkm gacha belgilangan.

Tuzilishining xarakteriga qarab jun tolalari to’rt turga bo’linadi:

a) momiq - mayin, kalta, jingalak tola bo’lib, ikki tangachali va qobiq qatlamdan tashkil topgan. Diametri 14-25 mkm bo’ladi.

b) oraliq tola qalinroq va dag’alroq tola bo’lib, uch qatlamdan iborat, ammo o’zak rivojlanmagan va uzuk-uzuk bo’ladi. Diametri 25-36 mkm bo’ladi.

v) dag’al tuk yanada qalinroq. Diametri 35-50 mkm bo’ladi. O’zagi rivojlangan qalin tola, tangachalari katta-katta bo’ladi.

g) o’lik soch qalin, dag’al, pishiqligi past tola, ko’ndalang kesimini deyarli to’liq o’zak egallagan. Diametri 50 mkm dan ortiq bo’ladi.

Qo’y junini bir xilli va xar xilliga ajratadilar. Bir xilli jun asosan bir turli tolalardan tashkil topadi. Tolalarning qalinligiga qarab bunaqa junni: ingichkaga - momiqdan tashkil topadi (14-25 mkm); yarim ingichkaga momiq va oraliq toladan tashkil topadi (25-31 mkm); yarimdag’al momiq va oraliq toladan tashkil topgan (31-35 mkm) tolalarga ajratadilar.

Xar xilli jun esa turli jun tolasini turlaridan tashkil topadi. U yarimdag’al (momiq, oraliq tola va bir oz dag’al tukdan) va dag’al (tolarning to’rt turidan tashkil topadi) junga bo’linadi.

Ingichka va yarim ingichka jun asosan yengil ko’ylakli va kostyumbop gazlama uchun ishlatiladi, dag’al jun esa dag’al gazlama, piyma ishlab chiqarishda qo’llaniladi.

Keratinning tuzilishi murakkab va notekis buladi. Xozirgi tushuncha buyicha uchta spiralsimon makromolekula bitta protofibrillani xosil kiladi (trossga uxshash). 11ta protofibrilla mikrofibrillani xosil kiladilar. Mikrofibrillalar fibrillani xosil kiladilar. Fibrilla tuzilishida kristall va amorf joylari buladi.

Jun tolasi murakkab tuzilishga ega, u uch katlamdan tashkil topadi: tangachali, kobik va uzakdan. Tangachali katlam tolani ustki katlami bulib, ximoya rolini bajaradi. U bir-biriga zich joylashgan tangachalardan tashkil topadi. Tangachaning kalinligi 1 mkm buladi. Xar bir tangacha kislota va boshka reaktivlarga chidamli moddalar bilan koplangan.

Kobik katlami tolaning asosiy katlami xisoblanadi, u urchuksimon xujayralardan tashkil topadi. Bu xujayralar kimeviy ta’sirlarga chidamsiz moddalar orkali bir-biriga epishadilar. SHu sababli buzilganda tolalar urchuksimon xujayralarga parchalanadi. Kobik katlami ikki kismli buladi, bir kismi parokorteks - kattikrok va ishkorga chidamlirok buladi; ikkinchisi ortokorteks – kattikligi kamrok va ishkorga chidamsiz buladi.

Tolaning urtasida uzak buladi, u kurib kolgan plastinkasimon

xujayralardan tashkil topadi. Uzak tolani kattikligini va kalinligini oshiradi.

I p a k . bu yarim xasharotlarni maxsus oksil chikaradigan bezidan chikadigan maxsulot. Sanoat uchun asosan tut bargini eydigan kurtning (ipak kurt) ipagi axamiyatli.

Ipak kurtini maxsus xujaliklarda parvarish kiladilar. Ipak kurti rivojlanish davrida turt boskichdan utadi: urug, kurt, gumbak va kapalak. Kurtni parvarish kilganda uning tanasida oksillarning almashinuvi utadi. Tut daraxtining bargidagi oksillar aminokislotalarga parchalanadi. Undan tashkari kurt organizmida aminokislotalarning tuzilishida uzgarishlar utadi, yangi aminokislotalar paydo buladi. Natijada gumbak xosil bulishdan oldin kurt tanasida turli aminokislotalardan tashkil topgan suyuklik tuplanadi. Bu suyuklikdan ipakni tashkil kiladigan oksillar - fibroin va seritsin xosil buladi.

Pillani urash davrida 2 ta ingichka ipak chikaradi. Bu ipaklar seritsin erdamida bir-biriga epishib chikadi. Ipak xosil bulish davrida 20-30 makromolekula mikrofibrillalarga birlashadi, mikrofibrillalar esa fibrillaga birlashadi.

Fibroin makromolekulalari tarmokli tuzilishga ega, ammo uning shoxchalari keratinga nisbatan kichikrok buladi. SHu sababli fibroinning tuzilishi keratinga nisbatan tartiblirok va kristallanish darajasi yukorirok buladi.

Mikrofibrillalarni amorf joylarida, fibrilla va mikrofibrillalar orasida bushliklar, kovaklar, eriklar buladi, ular tola xajmini 10-15% tashkil kiladi.

Seritsin tarkibi buyicha fibroinga uxshash, ammo uning tuzilishi bir oz tartibsiz, kristallanish darajasi kichikrok buladi.

Pilla ipining uzunligi 500-1500 mgacha etadi. Kundalang kesimi esa burchaklari aylanma shakldagi uchburchakni eslatadi (diametri 10-12 mkm).

Ipak kurti chikaradigan ipni katlam-katlam joylashtirib pillani xosil kiladi. Pilla ichidagi kurt gumbakka aylanadi. Gumbak esa 15-17 kundan keyin kapalakka aylanadi. SHu sababli pilla urala boshlagandan keyin 8-10 kun ichida teriladi va dastlabki ishlovga beriladi. Dastlabki ishlovdan maksad pillani chuvatib, ipak olish. CHuvatish maxsus mashinalarda bajariladi. CHuvatganda 4-9 pilla ipi birlashtirilib kalavaga uraladi. Bu ipni 1xom ipak deb ataydilar.

Oksilli tolalarning xossalari. Ularning fizik-mexanik xossalari asosan kimeviy tarkibi bilan belgilanadi.

Jun tolasining pishikligi kichik, uzayishi yukori buladi, bu makromolekulalarni spiralsimon shakli bilan boglik. Uzayishni qayishqoq va elastik qismi ustun keladi. Ipakning pishiqligi junga nisbatan yuqori boladi, sababi makromolekulalarni kamrok tarmoklanishi va zichrok joylashishidadir. Oksilli tolalar sellyulozalarga nisbatan namni kamrok yutadilar. Bunda pishikligi kamayadi, chuziluvchanligi esa ortadi (xususan junni). Bu tolalar 110 S (ipak) va 130 S (jun)gacha uz xossalarini yukotmaydi, 160-170 S dan keyin xossalarda jiddiy uzgarishlar namoen buladi.

Ob-xavo ta’sirida keratin va fibroinli foto-kime destruksiyasi utadi, natijada tolalarni mexanik xossalari emonlashadi. Xususan ob-xavoga ipak chidamsiz buladi, 200 soat tashki muxit ta’sirida koldirilgan ipak pishikligini 2 baravar yukotadi. Ipak murt, elastikligi past va gigroskopikligi yukori buladi.

Oksilli tolalar ishkorni xato suyuk eritmalariga chidamsiz buladi, ammo mineral kislotani suyuk va organik kislotani kuyuk eritmasi ta’sirida chidamlirok buladi.

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Jonivorlardan olinadigan tola va iplarni asosini nima tashkil kiladi?
   
2. 
   Jun keratinida kanday kislotalar uchraydi?
   
3. 
   Jun deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Fibrain va seretsinda kanday kislotalar bor?
   
5. 
   Jun tolasining mikroskop ostidagi kurinishi kanday?
   
6. 
   Ipak deb nimaga aytiladi?
   
7. 
   Ipak kurti rivojlanish davri necha boskichdan iborat?
   
8. 
   Pillaning mikroskop ostidagi kurinisht kanday?
   
9. 
   Pillagi dastlabki ishlov berishdan maksad nimada?
   
10. 
    Oksilli tolalarning xossalari nimalardan iborat?
    

Tayanch ibora
Jun, oksil, ipak, keratin, fibrain, seritsin, maromolekula, aminokislota,aspargin, glutomin, sistin, serin, allanin.