|
Jun tolalari
Jun turli hayvonlardan (qo`y, echki, tuya) olinadigan tabiiy tola bo`lib, to`qmachilik sanoati uchun qimmatbaho xomashyo hisoblanadi. Jun egiluvchanligi va issiqlikni yaxshi saqlashi bilan boshqa tolalardan ajralib turadi. Zichlanish xususiyati faqatgina jun tolasiga xos bo`lib, boshqa biron tola bunday xususiyatga ega emas.
Kimyoviy tuzilishi jihatidan jun oqsilli birikmalar qatoriga kiradi. Jun oqsili keratin deb ataladi. Keratin molekulasi ipsimon polipepdid zanjirdan iborat bo`lib, unda ko`ndalang tsistin bog’lar mavjud.
Tabiiy holda jun oq, qora, jigarrang, sariq va kul rangda bo`ladi. Ishlov berilmagan junda turli qo`shimchalar bo`ladi. Ularning mikdori hayvonlarning biologik xususiyati va uni yetishtirish sharoiti (iqlim, ozuqa turi, mintaqa)ga bog’liq.
To`qimachilik sanoati uchun jun dastlabki qayta ishlangandan so`ng keltiriladi. Dastlabki ishlov berish junni titish, mexanik usulda tozalash, yuvishdan iborat bo`ladi. Yuvishdan keyin jun avvalgi og’irligini katta qismini yo`qotadi. Turlariga muvofiq ingichka junlar 55-70%, yarim dag’allari 40-55%, dag’al junlar 25-50% vaznini yuvish jarayonida yo`qotadi.
Sanoatda foydalanish uchun xomashyo sifatida qo`y juni ko`proq ahamiyatga ega. Qo`y junini tolalarini tasniflash o`ziga xos tartibni talab etadi.
Dunyoning turli mamlakatlarida turlicha tasniflash tizimi qabul qilingan, ammo ularning barchasida tola uzunligi va yo`g’onligi asos qilib olingan.
Biz ko`rib o`tadigan tasniflash tizimi qo`ylar zotini asos qilib olingan. Ilmiy-texnik tasniflanishiga ko`ra barcha jun tolalari ikkita katta guruhga bo`linadi. Birinchi guruhga ko`rinishi bo`yicha bir xil tolalardan iborat tolalar kiradi. Ikkinchi guruhga holati bo`yicha turlicha bo`lgan (yetilgan va yetilmagan, turli uzunlikdagi tolalar va tvit) tolalar aralashmasi kiradi. Ifodalash qulay bo`lishi uchun bundan buyon matnda birinchi guruhni “o`xshash” va ikkinchi guruhni “aralash” deb nomlaymiz.
Aralash junni tasniflashda sifati bo`yicha 5 ta navga (oliy, I-IV) bo`linadi.
Tolalarning asosiy qismini mayin yoki dag’alligiga qarab jun to`rtta turga ajratilgan: ingichka, yarimingichka, yarimdag’al va dag’al. Aralash guruhdagi tolalar faqat yarimdag’al va dag’al turlarga bo`linadi.
Uzunligi bo`yicha jun tolasini qaysi guruhga, turga va sifat sinfiga mansubligi, hamda qo`y zotiga qarab ajratiladi. Bu o`rinda mayin yungli merinos, duragay (pomes), tsigay, krossberd va boshqa zotlarni alohida ko`rsatiladi.
Ingichka va yarimingichka o`xshash guruh tolalarining uzunligini shtapelning uzunligi bilan, yarimdag’al va dag’al tolalarni uzunligini esa tutamni tortmasdan to`g’rilangan holda o`lchanadi. Aralash jun tutamning momiq (tivit) qismi uzunligi asos qilib olinadi.
Jun tolasidagi nuqsonlar to`rtta toifaga ajratilgan.
Birinchi toifaga qo`ylarni boqish sharoitlari, ozuqa turi va qarovni noto`g’ri tashkil etish natijasida hosil bo`ladigan nuqsonlar kiradi.
Ikkinchi toifa nuqsonlar junni o`simlik qoldiqlari va minerallar bilan ifloslanishi oqibatida hosil bo`ladi.
Uchinchi toifa nuqsonlar hayvonlarni biologik xususiyati, zoti, yoshi, ko`payishi, tashqi iqlim va ozuqa turi bilan bog’liq sabablar oqibatida yuzaga keladi.
Junni noto`g’ri qirqish, toylash, o`rash va saqlash natijsida hosil bo`ladigan nuqsonlar to`rtinchi toifaga kiradi.
Sanoat standartlarida yuvilgan va yuvilmagan jun tolalar qo`y tanasining qaysi qismidan olinganligi, saralashda sifat sinfiga mos bo`lmagan va sifati juda past ( ifloslangan) tolalarga ajratiladi.
O`simlik qoldiqlari bilan ifloslanganlik darajasiga ko`ra junni normal, ifloslangan va tikanakli guruhlarga bo`linadi. Normal jun tarkibida poxol, to`pon, barg, shoxcha, ozuqa qoldiqlari, mayda tikanaklar bo`ladi. Ifloslangan jun tarkibida yuqoridagi xas-cho`plar ko`p miqdorda bo`ladi. Tikanakli junda yopishqoq tikanakli o`simlik mevalari va chanoqlari bo`ladi.
Umuman olganda junni saralashdan so`ng uni qaysi guruh va turga mansubligiga qarab fizik mexanik xossalari o`zgarib boradi. Jun tolasining fizik mexanik xossalari 16-jadvalda keltirilgan. Jun tolalarining uzilish kuchi 4-8 CH|teks gacha bo`lib, nisbiy uzilish kuchi 4-14 CH|teks. Bu tolalar nam holatda pishiqligini ancha yo`qotadi.Junning belgilangan namligi 15 - 17% ga teng.
Boshqa tabiiy tolalarga nisbat jun cho`ziluvchan hisoblanadi. Uning uzilishdagi uzayishi 30-50% (bazan 60 %) gacha borishi mumkin. Havo harorati va namligining ortishi natijasida cho`ziluvchanlik ortadi. Namlangan jun tolasini to`g’rilangan yoki tekislangan holda quritib, tekis holatini saqlash mumkin. Ammo namlik ortsa u yana asl holatiga tez qaytadi. Tolaning bunday qayishqoqligi va cho`ziluvchanligi undan tayyorlangan matolarni g’ijimlanishini kamaytiradi va uzilish kuchini ortishiga sabab bo`ladi.
Jun tolasining jingalakligi uzayish va uzilishga qarshilikni yuzaga keltiradi. Bu xususiyati tolalarni ilashuvchanligi yuqori bo`lishini ta’minlash bilan bir qatorda matoni hajmdor bo`lishiga ham sabab bo`ladi. Shuning uchun jun matolar issiqlikni yaxshi saqlaydi. Ingichka junning 1 sm da 8-13 tagacha bir xilda buralishlar bo`ladi. Dag’al junlarda jingalaklik juda kam bo`ladi.
2.8-jadval
Jun tolalarining fizik-mexanik xossalari
Ingichkalik guruhi
|
Tola sinfi yoki navi
|
Tolaning o`rtacha o`lchami, mkm
|
Tolaning metrik nomeri
|
Chiziqli zichligi, mteks
| | |
Do'stlaringiz bilan baham: | 
