4 – Мавзу: Билиш назарияси (Гносеология)

Шундай қилиб, инсоннинг интуитив қобилиятига:
1) масаланинг кутилмаган ечими,
2) уни ечишнинг англанмаган йўллари ва усуллари ҳамда
3) муайян масалада ҳақиқатга эришишнинг бевоситалиги хосдир.
Бу белгилар интуицияни унга яқин турган психик ва мантиқий жараёнлардан ажратиб туради.
Умуман олганда, билишда интуициянинг ўрнини ортиқча баҳолаш ҳам, инкор этиш ҳам керак эмас. Мантиқийлик ва интуитивлик билишнинг махсус ва бир-бирини тўлдирувчи воситаларидир, уларни бир бутунликда, умумий ижодий жараённинг бир-бири билан боглиқ томонлари сифатида тушуниш ва талқин қилиш лозим.
3-савол баёни: Ҳар бир тарихий даврда инсон ўзининг амалий фаолияти натижасида объектив оламни тўлиқ ва аниқ акс эттирувчи билимларга эга бўлиб боради. Билим эса объектив реалликка мос келадими ёки йўқми? Бу масаланинг ҳал қилинишида фалсафада ҳақиқат тўғрисидаги таълимот ўз ифодасини топади. Бу таълимот эса ўз-ўзидан ҳақиқат нима? Деган масалани ҳал қилишни талаб қилади. Фалсафий фикр тарихида ҳақиқатни турлича талқин қилиш мавжуд бўлиб, уларнинг баъзиларини мисол келтирамиз: “Ҳақиқат – бу билимларнинг воқеликка мослиги”; “Ҳақиқат – бу тажрибавий асосланиш”; “Ҳақиқат – бу билимларнинг ўзаро келишув хусусияти”; “Ҳақиқат – бу билимларнинг фойдалилиги, уларнинг эффекимвлиги”; “Ҳақиқат – бу Аллоҳни англашдир” ва бошқалар.
Ҳақиқат – билиш назариясининг бош категорияси. У борлиқнинг билишдаги идеал ифодаси, чунки ҳақиқат онгдан, билаётган субъектдан ташқарида ва ундан қатъий назар мавжуддир. Ҳақиқат – билимларнинг объектив борлиққа мувофиқ бўлган мазмуни. У билиш жараёни, билиш инъикосининг натижасидир. Ҳақиқат илмий назарияда мужассамлашган англаб етилган тасдиқловчи мулоҳазалар кўринишида ўз ифодасини топади. Ҳар қандай илмий назария ривожлантирилиши, баъзан бошқа, янада ҳақиқийроқ назария билан алмаштирилиши лозим. Шу маънода ҳақиқат – билиш ривожланишининг якуни ва айни вақтда омилидир.
Ҳақиқат масаласини илмий асосда ҳал қилишнинг ягона йўли инсон билимлари билан объектив оламдаги реал нарса ва ҳодисалар, уларнинг сифат ва хусусиятлари ўртасидаги муносабатни ёритишдир. Шундай экан, Ҳақиқат деб объектив воқеликка мос келувчи, моддий ва маънавий оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг реал ҳолатдаги мазмунини, сифат ва хусусиятларини тўғри акс эттирувчи ҳамда амалиётда синалган, ўз тасдиғини топган инсон билимларига айтилади.