4 – Mavzu: Bilish nazariyasi (Gnoseologiya). Ma’ruza rejasi

Shunday qilib, insonning intuitiv qobiliyatiga:
1) masalaning kutilmagan yechimi,
2) uni yechishning anglanmagan yo‘llari va usullari hamda
3) muayyan masalada haqiqatga erishishning bevositaligi xosdir.
Bu belgilar intuitsiyani unga yaqin turgan psixik va mantiqiy jarayonlardan ajratib turadi.
Umuman olganda, bilishda intuitsiyaning o‘rnini ortiqcha baholash ham, inkor etish ham kerak emas. Mantiqiylik va intuitivlik bilishning maxsus va bir-birini to‘ldiruvchi vositalaridir, ularni bir butunlikda, umumiy ijodiy jarayonning bir-biri bilan bogliq tomonlari sifatida tushunish va talqin qilish lozim.
3-savol bayoni: Har bir tarixiy davrda inson o‘zining amaliy faoliyati natijasida ob’ektiv olamni to‘liq va aniq aks ettiruvchi bilimlarga ega bo‘lib boradi. Bilim esa ob’ektiv reallikka mos keladimi yoki yo‘qmi? Bu masalaning hal qilinishida falsafada haqiqat to‘g‘risidagi ta’limot o‘z ifodasini topadi. Bu ta’limot esa o‘z-o‘zidan haqiqat nima? Degan masalani hal qilishni talab qiladi. Falsafiy fikr tarixida haqiqatni turlicha talqin qilish mavjud bo‘lib, ularning ba’zilarini misol keltiramiz: “Haqiqat – bu bilimlarning voqelikka mosligi”; “Haqiqat – bu tajribaviy asoslanish”; “Haqiqat – bu bilimlarning o‘zaro kelishuv xususiyati”; “Haqiqat – bu bilimlarning foydaliligi, ularning effekimvligi”; “Haqiqat – bu Allohni anglashdir” va boshqalar.
Haqiqat – bilish nazariyasining bosh kategoriyasi. U borliqning bilishdagi ideal ifodasi, chunki haqiqat ongdan, bilayotgan sub’ektdan tashqarida va undan qat’iy nazar mavjuddir. Haqiqat – bilimlarning ob’ektiv borliqqa muvofiq bo‘lgan mazmuni. U bilish jarayoni, bilish in’ikosining natijasidir. Haqiqat ilmiy nazariyada mujassamlashgan anglab yetilgan tasdiqlovchi mulohazalar ko‘rinishida o‘z ifodasini topadi. Har qanday ilmiy nazariya rivojlantirilishi, ba’zan boshqa, yanada haqiqiyroq nazariya bilan almashtirilishi lozim. Shu ma’noda haqiqat – bilish rivojlanishining yakuni va ayni vaqtda omilidir.
Haqiqat masalasini ilmiy asosda hal qilishning yagona yo‘li inson bilimlari bilan ob’ektiv olamdagi real narsa va hodisalar, ularning sifat va xususiyatlari o‘rtasidagi munosabatni yoritishdir. Shunday ekan, Haqiqat deb ob’ektiv voqelikka mos keluvchi, moddiy va ma’naviy olamdagi narsa va hodisalarning real holatdagi mazmunini, sifat va xususiyatlarini to‘g‘ri aks ettiruvchi hamda amaliyotda sinalgan, o‘z tasdig‘ini topgan inson bilimlariga aytiladi.