4 – Mavzu: Bilish nazariyasi (Gnoseologiya). Ma’ruza rejasi

Bilish – bu ob’ektiv, moddiy olamning inson ongida in’ikos, aks etish jarayonidir. Dunyoning moddiy va ob’ektivligini, ob’ektiv voqelik rivojlanishi qonunlarining inson ongida in’ikos etishini e’tirof qilish gnoseologik optimizm bilish nazariyasining asosidir. Bu quyidagilarga asolanadi:

• 
  ob’ektiv olam bizning sezgi va hissiyotlarimizga, tasavvur va tushunchalarimizga bog‘liq bo‘lmagan holda va undan tashqarida mavjud. Ob’ektiv olam – inson sezgi va tasavvurlarining, barcha bilimlarining manbaidir.
  
• 
  inson dunyo va uning rivojlanish qonuniyatlarini bilishi mumkin, u o‘z sezgi, tasavvur va tushunchalarida tashqi ob’ektiv olam hodisalarining mohiyatini in’ikos ettiradi, g‘oyaviy obrazini gavdalantiradi.
  

Bilish insonning tabiat, jamiyat va o‘zi to‘g‘risida bilimlar hosil qilishga qaratilgan aqliy, ma’naviy faoliyat turidir. Inson o‘zini qurshab turgan atrof-muhit to‘g‘risida bilim va tasavvurga ega bo‘lmay turib amaliy faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffaqiyatli shug‘ullana olmaydi. Bilishning mahsuli, natijasi ilm bo‘lib, har qanday kasb-hunarni egallash faqat ilm orqali amalga oshadi. Shuningdek, bilish insongagina xos ma’naviy ehtiyoj, hayotiy zaruriyatdir. Inson bilish faoliyatining xilma-xil turlari mavjud. Inson bilishining kundalik-odatiy bilish, badiiy bilish, diniy bilish, ilmiy-falsafiy bilish, g‘oyibona bilish, oldindan bilish, intuitiv bilish kabi ko‘rinishlarini farqlaymiz. Inson bilishining xilma-xil ko‘rinishlari bilimning ham turli shakllarini hosil qiladi. Bilim – bu haqiqatga mos keladigan va asoslangan ishonchdir. Bilim obrazlar va belgilar shaklida mavjud bo‘ladi va amaliy faoliyatga asos bo‘ladi. Bilimning gnoseologik talqini quyidagi uch shartni taqozo etadi: haqiqiylik, ishonchlilik, asoslanganlik.
Bilim esa bilishning natijasidir. Bilimlar tizimining muayyan mezonlari mavjud. Birorta bilim tizimi muayyan mezonlarga javob beradigan bo‘lsagina o‘sha bilimlar tizimi ilmiy bilim deb tan olinadi.
Mifologik va diniy bilimlarga tabiatdan tashqarida sodir bo‘ladigan hodisalarga ishonch-e’tiqod xosdir. Bunday e’tiqod fanda mavjud emas.
Ilmiylik mezonlari asosan quyidagilarda ko‘rinadi: