|
2.Хоразмшоҳ - Ануштегинийлар давлати.
Xorazmshoh deyilganda, aslida, Xorazm vohasida hukmronlik qilgan sulola vakili tushuniladi, ya’ni Xorazm hukmdori (shohi) ma’nosini anglatadi. Uzoq asrlar davomida bu viloyatda bir qator sulolalar xorazmshohlar unvoni ostida faoliyat ko’rsatganliklarini bilamiz. Masalan, IV—X asrlarda afrig’iylar xonadoni, 995—1017 yillarda ma’muniylar (Ma’mun I, Abulhasan Ali, Ma’mun II), 1017—1041 yillarda esa oltuntoshiylar (Oltuntosh, Horun, Handon) sulolalari xorazmshohlar unvoni bilan boshqaruv kursisida o’girganlar. Ammo Xorazm doirasidan tashqariga chiqib, mamlakat, mintaqa miqyosida ot surib va bu bilan ham cheklanmasdan boshqaruvning saltanat darajasiga erishgan sulola bu anushteginiylardir (1097—1231). So’z ham aynan anushteginiylar haqida boradi.
Anushteginiylar sulolasining boshlovchisi Anushtegin (vafoti 1097 yil) hisoblanadi. XI asrning ikkinchi yarmida saljuqiylarning omadi chopgan vaqglar edi. Anushtegin saljuqiy hukmdor Sultan Malikshohning mansabdorlaridan bo’lib, o’zining namunali xizmati evaziga yuksak martaba va hukmdorning yaqin ayonlaridan biri darajasiga ko’gariladi. Taxminan 1077 yili u Xorazm shihnaligi (komendant ma’nosida) vazifasiga tayinlanadi. 1097 yili esa o’g’li Qutbiddin Muhammad Xorazm voliysi, ya’ni hokimi mavqeiga erishadi. Uning hokimligi faqat Xorazm doirasida bo’lgani ta-biiy. Qutbiddin Muhammad saljuqiylar dargohiga qaram edi. Har yili o’zi yo o’g’li Otsiz orqali markazga viloyatdan undirilgan soliqni olib borib turardi. Xuddi mana shu Otsiz (to’liq ismi Malik Abu Muzaffar Alovidtsin Jaloliddin Otsiz) otasidan keyin (1128 yili) saljuqiy Sanjar hukmi bilan Xorazm voliyligiga tayinlanadi. Bu vaqgda u hali 30 ga ham kirmagandi. Otsiz ham avvaliga otasi kabi saljuqiylar xonadoniga sidqidildan xizmat qiladi. Ammo siyosatda bo’lganidek, o’z mavqei mustahkamlanib va, aksincha, raqobatchilari zaiflasha borganini sezgan holda saljuqiylarga qaramlikdan bosh torta boshlaydi. Garchi faoliyatining so’nggi 20 yili davomida u mutlaq mustaqillikka erishish va bu bilan ham chegaralanmay o’z hukmini Sirdaryoning quyi oqimlaridagi erlar va Xurosonga ham o’tqazishga intilgan bo’lsa-da, ammo mohiyat e’tibori bilan aytadigan bo’lsak, uning zamonida Xorazm viloyati to’la erkinlikni ko’lga kirita olmadi. Agar Otsiz zamonasi siyosiy manzarasiga nazar tashlagudek bo’lsak, bu vazifani hal etish haqiqatan ham qiyin ekanligini sezamiz. Avvalo, nima bo’lganda ham Sulton Sanjar g’oyatda katga qudratga ega edi. Bunga Otsizning o’zi ham bir necha bor iqror bo’lgan. Ikkinchi tomondan, shu asrning 30-yillari oxiri va 40-yillari boshida Turkiston siyosiy maydoniga chiqqan yangi kuch — qoraxitoylar ham nihoyatda quvvatga to’lib turgan edilar. Bekorga Otsiz ularga yiliga 30 ming oltin dinor to’lab turishni bo’yniga olmagan, albatta. Ammo shu bilan birga Otsiz faoliyati o’z sulolasining keyingi o’n yilliklarda Turkiston va undan tashqarida ham amalga oshirgan harakatlarining asosini yaratishda beqiyos bo’ldi. Ya’ni Otsiz anushteginiylar xonadoni nafaqat bir viloyat, balki ulkan mintaqada ham siyosat yurgizish, dongdor siyosiy kuchlar bilan raqobatlasha olishga qodir ekanligini amalda ko’rsatgandi. Otsiz va Sulton Sanjar ketma-ket (1156 va 1157 yillari) oxiratga safar qilganlar. Otsizning siyosatini o’g’li El Arslon (1156— 1172) davom ettiradi. Ochig’ini aytish kerak, bu vaqgga kelib mintaqadagi vaziyat ham ancha «bo’shashgandi». Bu, eng avvalo, Sulton Sanjarning o’limidan keyin saljuqiylar xonadonidan uning o’rnini bosa oladigan etuk siyosatchining chiqmaganligidan, desak to’g’ri bo’ladi. Gapning qisqasi, Sulton Sanjardan so’ng sharqiy saljuqiylar siyosiy birligi inqirozga uchragan edi. Bunday sharoitda El Arslon uchun Xorazmda mustaqil siyosat yurgizishga erishish mushkul emasdi. U faqat bu bilan chegaralanibgina qolmay mintaqa bo’ylab ham faol harakat qila boshlaydi. Chunonchi, u 1158 yili Movarounnahrda qoraxitoylar bilan to’qnashib, qo’li baland kelgan holda ular bilan sulh tuzadi. 1167 yili esa Nishopurni egallaydi va Ozarbayjonga harbiy yurish uyushtiradi. Ammo El Arslonga ham markazida Xorazm bo’lgan, barcha tomonidan tan olingan qudratli siyosiy hokimiyatga asos solish nasib etmagan.
Xuddi shu davrda sharqda boshqa bir harbiy-siyosiy kuch qudratga to’lib borayotgandi. Albatta, biz bu erda Chingizxon asos solgan harbiy-siyosiy ko’chmanchi uyushmani nazarda tutyapmiz. XIII asr o’ninchi yillari oxirida Sharqda ikki yirik kuch — xorazmshohlar va chingiziylar hukmronligi sharoitida ularning o’zaro to’qnashishlari tabiiy hol edi. Qator manbalar, ilmiy adabiyotlarda chingiziylarning Movarounnahrga yurishlari sababini turlicha izohlashga harakat qilinadi-yu, ammo oddiy bir haqiqatga ko’p ham e’tibor berilmaydi. Xorazmshohlar ham, chingiziylar ham siyosiy kuch sifatida shunday bir quvvatga ega edilarki, yonma-yon turgan bir sharoitda ularning o’zaro to’qnash kelmasliklari mumkin emasdi (xuddi, masalan, makedoniyalik Aleksandr va ahamoniylar, Amir Temur va Boyazid o’rtasidagi raqobat kabi). Bahona esa doimo topiladi. Xoh u tomondan, xoh bu tomondan. Odatda, Chingizxonning Movarounnahrga lashkar tortishiga sabab qilib 1218 yilgi O’tror voqeasi ko’rsatiladi, ya’ni Chingizxon elchilik-savdo karvonining O’trorda qatl etilishi Chingazxon g’azabini qo’zg’agan, qabilidagi fikrlar olg’a suriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
