31-боб. ҲАдя шартномаси. Хайр-эҳсон ҳадя шартномаси тушунчаси, ҳуқуқий белгилари

3. Хайр-эҳсон
Ривожланиб бораётган бозор иқгисодиёти муносабатларида. турли-туман шартномалар вужудга келмоқда. Икки ёки ундан ортиқ шахсларнинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келти­риш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишувларнинг ҳуқу­қий ифодаси, шакли сифатида шартномалар фуқаролик ҳуқуқий му­носабатлар тизимида муҳим ўрин тутмоқда. Ана шундай шартнома­лардан бири хайр-эҳсондир. Хайр-эҳсон ҳадянинг бир кўриниши бўлиб, бунда қилинадиган ҳадя умумфойдали мақсадларга хизмат қилиши билан характерлидир. Демак, хайр-эҳсон кенг омманинг умумфойдали мақсадларини амалга ошириш учун қилинади. Қонун­чилик хайр-эҳсон, асосан, нотижорат субъектларига (даволаш, тар­бия, ижтимоий ҳимоя муассасаларига, хайрия, илмий муассасаларига, фонддарга, музейларга, жамоат бирлашмалари, диний, ташкилотларга ва бошқа шунга ўхшаш субъектларга), шунингдек фуқароларга ва давлатга қилиниши мумкинлигини нормалайди. Хайр-эҳсон қилинган мол-мулк келгусида уни қабул қилиб олган шахснинг маблағлари жумласига киради, унинг оцератив бошқарувига ўтади. Жумладан, амалдаги “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғриси­да”ги³ қонуннинг 24-моддаси, “Виждон эркинлиги ва диний ташки­лотлар тўғрисида”ги⁴ қонуннинг 15-моддаси мазмунига кўра, фуқаро­лар ва меҳнат жамоаларининг ихтиёрий хайр-эҳсонлари мазкур юри­дик шахслар мол-мулкининг ташкил топиш манбаларидан ҳисоблана­ди ва улар томонидан тегишли тартибда мустақил тасарруф этилади.
Хайр-эҳсоннинг предмети фуқаролик муомаласида бўлган объ­ектлар, яъни пуллар, қимматли қоғозлар, мол-мулклар, ашёлар, бино­лар, иншоотлар (уларнинг бир қисми), автомобиллар ва ҳоказолар бўлиши мумкин. Хайр-эҳсонни қабул қилишга бирор кимсанинг (яъни, учинчи шахснинг) рухсати ёки розилиги талаб қилинмайди.
Хайр-эҳсон қилинган мол-мулк бир қатор шартлар асосида амалга оширилади. Чунончи:
биринчидан, хайр-эҳсон қилувчилар мол-мулкни топшираётганда ундан маълум бир мақсадда фойдаланишни шарт қилиб қўйиши лозим. Масалан, “ҳадя қилинган уй-жойдан фақат болалар яслиси учун фойдаланиш лозимлигини шарт қилишлари мумкин”⁵. Бундай шарт қўйилмаса, у одций ҳадя деб ҳисобланади ва ундан ҳадя олувчи мол-мулкнинг вазифасига мувофиқ фойдаланади;
иккинчидан, аниқ мақсадда фойдаланишга мўлжалланган хайр-эҳсонни қабул қилиб олаётган юридик шахс хайр-эҳсон қилинган мол-мулқдан фойдаланиш бўйича амалга оширилган операцияларнинг алоҳида рўйхатини юритиши лозим;
учинчидан, вазият жиддий ўзгарганлиги боис бундай мол-мулк­дан кўрсатилган мақсадларда фойдаланиш мумкин бўлмаса, ундан бошқа мақсадда фақат хайр-эҳсон қилувчининг розилиги билан, агар мол-мулкни хайр-эҳсон қилган фуқаро вафот этган бўлса ёки хайр-эҳсон қилган юридик шахс қайта ташкил этилган ёхуд тугатилган бўлса, бундай ҳолларда суднинг қарорига мувофиқ фойдаланиш мумкин.
ФКнинг 511-моддаси мазмунига кўра, хайр-эҳсон қилинган мулкдан кўрсатилган мақсадда фойдаланмаслик келгусида хайр-эҳсон қилувчига, унинг меросхўрларига ёки бошқа ҳуқуқий ворисига хайр-эҳсонни бекор килишни талаб қилиш ҳуқуқини беради.