3-tema. Ilimiy-publicistikalıq stilde arnawlı atamalar Jobası

Morfologiya termini lingvistikada da, biologiya iliminde de bir formada, biraq tki túrli uǵımlardıń arnawlı atamaları xızmetin atqaradı. Lingvistikada morfologiya grammatikanıń bir tarawı, yaǵnıy qurılısın, sóz formaların, olardıń jasalıw usılları menen qaǵıydaları haqqındaǵı ilim degen uǵımdı anıqlaw ushın qabıl ttilgen bolsa, biologiyada topıraqtıń dúzilisi hám formasın izertleytuǵın taraw degendi ańlatadı. Degen menen hár bir ilim tarawında sol terminler monosemiya, yaǵnıy bir mánilik qásiyetin saqlap qala beredi. Anaw ya mınaw terminologiyada baylanıslı bir tekles uǵımlardıń definitivlik atamalarınan turatuǵın toparların terminlerdiń tematikalıq túrleri dep tanıw kerek bolsa, eki yamasa onnan kóp terminologiyalıq podsistemalar bir formada, biraq ózgeshe uǵımlardı ańlatıp keletuǵın bólegin aralıq terminler qatarına jatqarıwǵa boladı.
Arnawlı terminler tariyxıy funkcionallıq jaqtan da bahalanıwı kerek. Bunda olardıń sheklengen leksikalıq qatlam bolıwına qaramacan birazlarınıń qalıń kópshiligi tanımalılıǵı, ekinshi toparınıń tanıs tmesligi, ayrıqsha professionallıq bilimdi talap etetuǵınlıǵı eske alınadı. Usı faktlerge baylanıslı birinshi tanımalı topar funkcionallıq qollanılıwı jaǵınan aktiv xarakterge iye, al ekinshi toparı passiv terminlerden ibarat.
Arnawlı terminlerdiń stillik ózgesheliklerine baha beriw, eń birinshi gezekte olarǵa funkcionallıq jaqtan qatnas jasawdı talap etedi. Bul jaǵday qaraqalpaq tiliniń funkcionallıq stilleri, funkcionallıq stiller leksikasında terminlerdiń ornı hám qollanılıw ayırıqshalıqları haqqındaǵı máselege tikkeley baylanıslı. Ádette, til stilleri tildiń tariyxıy rawajlanıw dawamında, onıń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi tiykarında payda boladı, jetilisedi hám rawajlanadı. Tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi nátiyjesinde anaw ya mınaw ádebiyat yamasa jazıw janırına turmıs sferasına belgili bir jaǵdaylarǵa sáykes semantikalıq jaqtan bekitilgen ekspressivlik jaqtan ólshengen maqsetli túrde shólkemlecirilgen til qurallarınıq sisteması dóreydi. Olar funkcionallıq jaqtan sáykes ózgeshe belgilerge it boladı. Xalıq tili sistemasında adamlardıń jámiyetlik iskerligin shaqapshalarına qaray sóylewde tańlap qollanılatuǵın, sol tarawlarǵa beyim til quralları stillik jaqtan ózgeshelenip baradı. Nátiyjede xalıq tiliniń funkcionallıq stilleri dóreydi olar kem-kemnen qáliplesedi hám jetilisedi. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde onıń jámiyetlik xızmetiniń, ásirese, sońǵı dáwirde tlewli dárejede keńeyiwine baylanıslı publitsicikalıq, ilimiy, kórkem ádebiyat, rásmiy usaǵan eń baslı funkcionallıq stilleriniń qálipleskenligi hám ayırım stillik tarmaqshalar retinde sáykes belgilerge iye bolǵanlıǵı belgili. Qaraqalpaq tiliniń arnawlı terminleri bolsa usı funkcionallıq stiller sistemasında sáykes arnawlı uǵımlardı definetivlik anıqlawshı atamalar, sol stillik tarmaqshalar tarawında tańlana qollanılatuǵın birlikler retinde qollanıladı.
Usınıń menen bir qatarda arnawlı terminler kórkem ádebiyat shıǵarmalarında terminlik mánisinen tısqarı kórkem sóz sheberi tárepinen belgili bir maqsette stillik qollanılıwı múmkin. Bunday jaǵdayda kóbinese jazıwshı anaw ya mınaw termin ańlatıwshı uǵımnıń aktivligine súyene otırıp, qosımsha máni dóretiwdegi tilde bar úlgiden paydalanadı, terminlik birlikti metoforalıq, metonimiyalıq usıllar arqalı kórkem súwretlew talabına sáykes ózgeshe stillik xızmette paydalanadı. Bul jaǵday professionallıq jaqtan ózgeshe belgilerge iye bolǵan arnawlı terminler arasındaǵı baylanıstı, sheklengen leksikanıń ulıwma qollanıwshı leksikanı bayıtıwdaǵı ornın taǵıda eskertedi.