3 Sana: Sinf: – sinf Fan: Kimyo. Mavzu

Fizik xossalari. C soni 10 tagacha bo`lgan spirtlar – suyuq, undan yuqorilari qattiq moddalar. Dastlabki 4 vakili – o`ziga xos xidli harakatchan suyuqlik bo`lib, H<sub>2</sub>O bilan har qanday nisbatda aralashadi. Suvda cheksiz eriydi. 5 vakilidan boshlab suvda erishi keskin kamayadi.Molekulyar massa ortgan sari suvda eruvchanlik kamayib boradi. C<sub>11</sub> dan boshlab suvda umuman erimaydi. Spirtlarda H bog` mavjudligi tufayli ular tegishli oddiy efir hamda galogenli birikmalardan yuqori t⁰ da qaynaydi.C₂H₅OH – 78⁰C da C₂H₅ – O – C₂H₅ – 35⁰C C₂H₅Cl – 12,4⁰C qaynaydi. H₂O – spirt va spirt orasida molekulalararo H bog` mavjud. Spirtlarda molekulyar massa ortgan sari organizmga ta`siri kamayadi. CH₃OH – 30 g gacha bo`lgan miqdori ko`r qiladi. 30 g dan ortig`i o`ldiradi.C₂H₅OH – zaxarli narkotik modda bo`lib qonga tez singadi. Asab hujayralarini yemiradi. Ovqat hazm qilish organlari, yurak qon tomir sistemalari kasalliklarini keltirib chiqaradi.Spirtlar kuchsiz elektrolit tarmoqlagan vakillari, normalga nisbatan past t⁰ da qaynaydi. Tarmoqlanish oertgansari qaynash t⁰ va kislotalilik kamayadi.
1. Tabiatda uchrashi: CH₃OH va C₂H₅OH kam miqdorda sof xolda,o‘simliklardan olinadigan efir moylarda, o`simlik a`zolarida va hayvon organizimida uchraydi. Spirtlar oddiy va murakkab efir holida tabiatda keng tarqalgan. Spirtlar asosan quyidagi usullarda olinadi

2. Biokimyoviy usul: Kraxmal saqlovchi – guruch, bug`doy kartoshka, joxori, javdar, klechatka, g`o`za poya, o`rmon xo`jaligi chiqindilarini gidrolizlab olingan shakar moddalarni achiqi ta`sirida bijg`itib spirt olish.

Kraxmal moddalar diastoza fermenti yordamida maltozaga aytiladi. Hosil bo`lgan maltoza 1 molekula H<sub>2</sub>O biriktirib 2 mol glukozaga aytiladi. Hosil bo`lgan glukoza spirtli bijg`ishi natijasida etanol olinadi.

C₆H₁₂O₆ 2C₂H₅OH + 2CO₂

Bu jarayon natijasida oz miqdorda aldegid va molekulasida C soni 3 tadan 5 tagacha bo`lgan spirtlar aralashmalari sivuxa moylari hosil bo`ladi.

Sanoatda etil spirt kraxmal (guruch, bug‘doy, kartoshka va hokazo) va kletchatka (o‘rmon xo‘jalik chiqindilari, g‘o‘zapoya) saqlaydigan o‘simlik xomashyolarini bijgitish yoii bilan olinadi:

Kletchatka saqlaydigan o‘simliklardan olingan etil spirt «gidroliz spirt» deb ataladi, chunki uning tarkibida 0,3—0,5% gacha metil spirt bo‘ladi. Shuning uchun «gidroliz spirt» sintetik kauchuk olishda ishlatiladi.

3. Sintez usullari:

1) CH₂ = CH₂ + H₂O CH₃ – CH₂ – OH Markovnikov qoidasiga binoan.

2. Galoid birikmalarga ishqorlarning suvli eritmasi ta’sir ettirib olinadi:

C₃H₇ + KOH_(suv)  C₃H₇OH + KCl

3) Aldegidlarni qaytarib 1 lamchi spirt olinadi. CH₃ – CH₂ – CHO + H₂ CH₃ – CH₂ – CH₂OH

4) Ketonlarni qaytarib 2 lamchi spirtlar olinadi. CH₃ – CO – CH₃ + H₂ CH₃ – CHOH – CH₃

5) Sanoatda metanol is gazidan sintez qilib olinadi:

CO + H₂ CH₃OH

6) Murakkab efirlarni gidrolizlab. CH3COO C2H5 + H2O  CH3COOH + C2H5OH

7) CH3COOAg + Cl –R  CH3COO-R + AgCl↓ CH3COO-R + H2O  CH3COOH + R-OH

Glikollar yoki diollar ham deyiladi. Glikol deyilishiga sabab ular shirin tamga ega glikos – “shirin”. Umumiy formulasi – C_nH_2n(OH)₂. Gipridlanishi – sp³. Dastlabki vakili – etilen glikol.