3 Ongning strukturasi, uning muhim psixologik ta’rifi qanday?

3 - ONGNING STRUKTURASI, UNING MUHIM PSIXOLOGIK TA’RIFI QANDAY?

Ongning birinchi ta’rifi nomining o’zidayoq berilgan bo’lib, ong deganidir.

Kishining ongi bizning tevarak – atrofimizni qurshab turgan olam bilimlar majmuasidan tarkib todi. Shunday qilib, ongning strukturasiga muhim bilish jarayonlari kiradiki, ular yordamida odam o‘z bilimlarini doimo boiytib boradi. Bu jarayonlar qat’riga sezgilar va idrokni, xotirani, xayol va tafakkurni qo‘shish mumkin. Sezgilar va idrok yordamida miyaga ta’sir o‘tkazuvchi qo‘zgatuvchilarning bevosita aks etishi natijasida ongda borliqni o‘sha momentda kishi tasavvurida hosil bo’lgan xissiy manzarasi gavdalanadi. Xotira ongda utmish obrazlarini qaytadan gavdalantirsa, xayol ehtiyoj obyekti bo’lgan, ammo hozirgi aytda yo‘q narsaning obrazli modelini hosil qiladi. Tafakkur umumlashagan bilimlardan foydalanish yo‘li bilan masalaning hal etilishini tahminlaydi. Paytib o‘tilgan psixik bilish jarayonlaridan istalgan birining batamom barbod bo’lishi u yoqda tusin, buzilishi yo izdan chikishi ham ongning barbod bo’lishiga olib keladi.
Ongning ikkinchi ta’rifi – undan subhekt bilan ob’ekt o’rtasida aniq farqlanishining o’z ifodasini topishi, ya’ni odam «men» degan tushunchaga nima tegishli ekanini aniq biladi.
Tirik organizmlar dunyosi tarixida birinchi bo’libundan ajralib chiqqan va o‘zini atrof – muhitga qarama – qarshi qo‘ygan inson o‘z ongida ushbu qarama - qarshiliklar va tafoutni saqlab kelmoqda. Jonli mavjudotlar ichida uning o‘zigina o‘zini bilishga, ya’ni psixik faolitni o‘zini tadqiq etishga uynaltirishga qodirdir. Odam o‘z xatti – harakatlarini va umuman o‘zini o‘zi ongli ravishda baholaydi. «Men»ning «men emas»dan ajratilishi – har bir kishi bolaligida boshidan kechiradigan yo‘l bo‘lib, uning o‘z -o‘zini anglashi jarayonida yo‘z beradi.
Ongning uchinchi ta’rifi – odamning maqsadni ko’zlovchi faoliyatni ta’minlashdir.
Faoliyatning maqsadlarini yaratish ongning funksiyasiga kiradi. Bunda faoliyat motivlari yo‘zaga keladi va chamalab chiqiladi, irodali qarorlar qabul qilinadi, harakatlarning bajarishning qanday borishi hisobga olinadi, unga tegishli to‘zatishlar kiritiladi va xokazo. Maqsadni ko‘zlovchi faoliyatni amalga oshirilishida, uning muvofiklashtirilishida va yunalishida kasallik okibatida yoki biron – bir boshqa sabablarga ko‘ra har qanday buzilishning yo‘z berishini ongning buzilganligi, deb qaramoq kerak.
Ongning to’tinchi ta’rifi – uning tarkibiga muayyan munosabatning kirganligidir.
Kishi ongiga muqarrar ravishda his – tuygular olami kirib keladi. Unda murakkab obyektiv va eng avvolo odamning o‘zi ham jalb etilgan ijtimoiy munosabatlar o‘z aksini topadi. Bu o‘rinda ham, boshqa ko‘gina hollarda bo’lgani kabi psixologiya normal ongning moxiyatini yaxshiroq anglab olishga yordam beradi. Ayrim ruhiy kasaliklarga chalingan ongning buzilganligi aynan his – tuyg’ular va munosabatlar sohasidagi buzilish bilan belgidanadi: bemor bunga kadar bexad sevgan onasini suymaydigan bo’libqoladi, yaqin kishilari to‘g’risida zarda bilan gairadi va xokazo.
Ongning yuqorida ko‘rsatib utilagan barcha o‘ziga xos xususiyatlari shakillanishi va namoyon bo’lishining muqarar sharti til hisoblanadi. Nutq faoliyati jarayonida odam bilimlar hosil qiladi, kishi dunyoga kelguniga qadar uning uchun insoniyat yaratib bergan, tilda mustaxkamlab, unga etkazgan inson tafakkuri boyliklari bilan o‘z hayotini boyitadi. Til alohida obyektiv sistemani, unda ijtimoiy – tarixiy tajriba yoki ijtimoiy ong aks etgandir. Konkret odam tomonidan u o‘zlashtirilar ekan, til ma’lum bir manoda uning real ongi bo’libqoladi.
«Ong» tushunchasi psixologiyada, psixiaterapiyada va boshqa fanlarda uning yuqorida keltirilgan asosiy ta’riflariga mos keladigan maon’da ishlatiladi. Psixiatorlarni bemorda ong bor yoki yo‘kligini, yo bo‘lmasa buzulganligi masalalari doim qiziqtiradi, shu tufayli ular ong deganda bemorning o‘z – o‘ziga qaerdaligi, vaqt kachonligi, tevarak – atrofidagi vaziyat qandayligi to‘g’risida o‘z shaxsiy holati hamda harakatlari haqida hisob bera olishi imkoniyatlarini tushunadilar. Ongi yaxshi saqlanib qolgan odam miyaga kelayotgan yangi axborotga o‘zidagi mavjud bilimlarni hisobga olgan holda baho beradi va o‘zini tevarak – atrofidagi muhitdan alohida ajratib, boshqa odamlarga va faoliyat vaziyatiga nisbatan tarkib togan munosabatlar sistemasini saqlab qoladi hamda ana shu barcha ma’lumotlar asosida o‘z xatti – harakatini idora qiladi.