3-modul: oliy maktabda ta’limni tashkil etish shakllari. 11-mavzu: ma’ruza va uni tashkil etish shakllari

Ma’ruza(doklad)li seminar
Seminar mashg‘uloti talabalarning ma’ruzalarini tinglash va munozara shaklida o‘tkaziladi.
Dialogli seminar	Seminar mashg‘uloti ommaviy va indiviudal savol-javoblar tariqasida tashkil etiladi.
Refleksiv seminar	Seminar mashg‘uloti mavzuga doir ma’lumotlarni muhokama qilish va aniq xulosalarga kelish tarzida o‘tkaziladi.
Seminar-fikrlar almashuvi	Seminar mashg‘ulotini tashkil etishda manbalardan foydalaniladi va turli fikrlarni shakllantirishga erishiladi.
Seminar-illyustratsiya	Seminar mashg‘uloti manbalar bilan ishlash tarzida tashkil etiladi va materiallar illyustratsiya tarzida namoyish etiladi.
Evristik seminar	Seminar izlanishli-topshiriqli tarzda tashkil etiladi.

Seminar mashg‘ulotlari davomida o’qituvchi va talaba o’rtasida ikki tomonlama yaqin aloqa o’rnatiladi, jonli suhbat olib boriladi, o’zaro fikr almashish va turlicha qarashlarni ifoda etish jarayonida fanning xususiy masalalarini chuqur o’rganish maqsadini amalga oshiradi. Bunda zamonaviy pedagogik texnologiyaning interfaol usullari qo’l keladi. Bu usullar yordamida o’tkazilgan seminar mashg’ulotlaridan asosiy maqsad – talabalarning faol ishlashi va mustaqil fikrlashi, o’z-o’zini baholash va boshqalarning fikrlarini hurmat qilish, mustaqil ishlash hamda guruhda ishlash ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat.

Seminarlar oliy o’quv yurtidagi ma’ruza va o’quv-tarbiya ishlarining boshqa shakllari bilan chambarchas bog’liq bo’lib, talabalarning bilimlarni mustaqil egallash qobiliyati va malakalarini shakllantirishga qaratilgan. Ular o'quvchilarning bilim faolligini va havaskorlik faoliyatini rivojlantirishga ta'limni tashkil etishning boshqa shakllariga qaraganda ko'proq hissa qo'shadilar; mantiqiy fikrlashni, spontan nutqni, o'z fikrlarini ifoda etish va bahslashish qobiliyatini rivojlantirish, raqiblarning dalillarini tanqidiy tahlil qilish, shuningdek, fundamental bilimlarni chuqur o'zlashtirishga, e'tiqodlarni shakllantirishga, faol hayotiy pozitsiyani rivojlantirishga yordam beradi.
Oliy ta’limdagi seminarlar quyidagi vazifalarni bajaradi (A. Bodnar):
- o’qitishning ma’ruza shaklini talabalarning darslik, o’quv qo’llanmalar va birlamchi manbalar ustida tizimli mustaqil ishlashi, ularni nazariy jihatdan tayyorlashni amaliy bilan uyg’unlashtirish, bilish motivatsiyasini shakllantirish;
- talabalarni darslik, o’quv qo’llanmalari va boshqa materiallar bilan ijodiy ishlashga, ularni konspekt qilishga, muayyan masalalar bo’yicha ma’ruza, ma’ruza va xabarlar tayyorlashga va ular bilan sinfda guruh yoki kurs talabalari oldida so’zlashishga, o’z fikrlarini himoya qilishga o’rgatish;
- ijodiy kasbiy tafakkurni, aqliy mehnat ko'nikma va malakalarini rivojlantirish, amaliy kasbiy muammolarni hal qilishda nazariy bilimlardan foydalanish;
- talabalarda muayyan fan sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlariga qiziqishni shakllantirish va ularni kafedra, talabalar to’garaklari va jamiyatlarida olib boriladigan ilmiy-tadqiqot ishlariga jalb etish;
- takrorlashni tashkil etish, bilimlarni mustahkamlash, o‘quvchilar ishini tizimli nazorat qilish hamda dasturning ayrim mavzu va bo’limlari bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish.
Seminarlarning oliy ta’lim muassasalarining o’quv-tarbiyaviy ishlarida tutgan o’rni va ularning oldiga qo’yiladigan vazifalariga ko’ra ular (S.Zinovyev) seminarlarga bo’linadi.
- muayyan tizimli kursni chuqur o’rganish maqsadida va unga mavzuiy jihatdan bog‘langan holda;
- kurs yoki bitta mavzuning alohida eng muhim va uslubiy jihatdan tipik mavzularini mukammal o'rganishni ta'minlash;
- ilmiy-tadqiqot xarakteridagi seminarlar ma'ruzalar bilan o'z mavzusiga aloqador bo'lmagan va fanning individual muammolarini chuqur ishlab chiqishni ta’minlaydi.
Talabalarni seminarlarga tayyorlash. Seminarlarni sifatli o'tkazish talaba va o'qituvchilarning tayyorgarlik darajasiga bog'liq. Talabalarni har xil turdagi seminarlarga tayyorlashning uchta shakli mavjud:
1) barcha talabalar asosiy masalalar bo'yicha xabarlar tayyorlaydilar;
2) har bir talaba muayyan mavzu bo’yicha insho tayyorlaydi;
3) talaba mustaqil ravishda ijodiy xarakterdagi ma’ruza tayyorlaydi, unda tadqiqot xarakteridagi elementlar mavjud.
Seminar mashg'ulotlariga tayyorgarlikning barcha shakllari nafaqat talabalarning bilimlarini va mustaqil ishlashga tayyorligini, balki o'qishga bo'lgan munosabatini ham ochib berishga imkon beradi. Seminarga tayyorgarlik bir necha bosqichda amalga oshiriladi: seminar mavzusi bo'yicha ma'ruza tinglash, adabiyotlarni tanlash, tavsiya etilgan adabiyotlarni o'rganish va qayd qilish, nutq matnini (reja, tezislar, ma'ruza) tuzish, bevosita ishtirok etish.
Ma'ruzada talaba o'qituvchi tomonidan e'lon qilingan seminarda ko'rib chiqiladigan savollarni diqqat bilan tinglashi kerak. Tavsiya etilgan adabiyotlar oldindan qayta ishlanishi kerak. Bunday holda, ma'lumotlarda o'zingizni to'g'ri yo'naltirishga imkon beradigan barcha materiallarni ajratib ko'rsatish kerak. Nutq uchun materialni tanlashda aniqlashni, axborot mazmunini olish kerak. Faktlarni sanab o'tishdan xavfsizlik, chunki to'plamini sizga xavfsiz tarzda qurishga, hodisalar o'rtasidagi ichki aloqalarni ochib to'xtatib qo'yadi. Materialni taqdim etish shakli ham aniq, adabiyot savodli, ammo so'zma-so'z kitob bayonlarisiz bo'lishi kerak.
Nutqga tayyorgarlik ko'rayotganda, bir yoki bir nechta manbalardan, boshqa odamlarning eslatmalaridan materiallarni mexanik qayta yozishga murojaat qilish mumkin emas. Materialni, turli manbalarni tanqidiy tushunish, mualliflarning fikr-mulohazalarining rivojlanishini kuzatish, dalillar va argumentlar yaratish talabalarda muammolar bo'yicha o'z qarashlarini, mustaqil ijodiy fikrlashni shakllantirishga yordam beradi.
Ishlab chiqarish, maktab, muzey, ko’rgazmaga tashrif buyurish, filmlar, filmlar tomosha qilish seminarda ko’rib chiqiladigan masalalarni chuqur o’rganishga xizmat qiladi. Kerakli bilimlarni olish uchun talaba seminar rejasining barcha savollariga tayyorlanishi kerak. Nutq quyidagi elementlarni o'z ichiga olishi kerak: kirish, masalani chuqur va asosli yoritish, umumlashtirish, xulosalar. Talaba nutqdan so'ng o'qituvchi yoki do'stlarining savollariga javob berishga tayyor bo'lishi kerak, seminarning har bir savoli bo'yicha o'zlashtirishni ta'minlaydi. Talabaning seminarda nutqi, boshqa talabalarning nutqlarini diqqat bilan tinglash o'rganilayotgan mavzuni takrorlash va mustahkamlashdir.
Seminar mashg‘ulotlarining vazifasi – darslarda bayon qilingan nazariy fikrlarni konkretlashtirish, chuqurlashtirishdan, talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlashdan, fan bo‘yicha bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, talabalarning ilmiy-tadqiqot, bilish qobiliyatlarini o‘stirish, adabiyotni o‘rganish ko‘nikmasini hosil qilish, uni konspekt qilish, suhbatlar, dokladlar, ota-onalar uchun konsultatsiyalarning plan va konspektlarini tuzishdan, kursning konkret temasini og‘zaki bayon qilish qobiliyatiga ega bo‘lishdan iboratdir.
Seminar mashg‘ulotlari uchun kursning eng muhim va murakkab masalalari shuningdek, adabiyotlarda yetarli darajada to‘liq yoritilgan va talabalarning o‘zlari mustaqil ravishda o‘rgana olishlari mumkin bo‘lgan masalalar tanlab olinadi.
Seminarning har bir temasi bo‘yicha talabalarga adabiyotlar ro‘yxatini berish, topshiriqning xarakterini belgilash, uni bajarish plani va hisobot formasini ko‘rsatish kerak. Adabiyotlarni o‘rganayotganda talabalar konspekt yoki ota-onalar uchun konsultatsiyalarning tekstlarini tuzadilar.
Seminar mashg‘ulotlarini quyidagicha tashkil etish mumkin: avvalo o‘qituvchi seminarning vazifasi va uni o‘tkazish tartibini belgilaydi. So‘ngra nutq so‘zlash uchun talabalarga so‘z beradi. Shundan keyin, ishtirok etuvchilar nutq so‘zlaganlarga savollar beradi, ular javob qaytarishadi. Keyin boshqa talabalar nutq mazmuniga xaratkeristika berib, uni to‘ldiradilar (yutuq va kamchiliklar ko‘rsatiladi). O‘qituvchi seminarni yakunlar ekan, asosiy nutqni baholaydi, uning mazmuni, ifoda formasi ko‘rgazmali qurollar (jadvallar, rasmlar, fotosuratlar va boshqalar) dan foydalanish darajasiga tavsif beradi, shuningdek, boshqa talabalarning nutqlari to‘g‘risida ham fikr mulohazasini aytadi. Mashg‘ulot so‘ngida qo‘yilgan vazifa qanday bajarilganligini aytib o‘tish va navbatdagi seminarga tayyorlanish uchun tavsiyalar berish muhim.
Seminarlarni tashkil etishdan ko‘zlangan maqsad talabalarning mustaqil ishlarini yanada rivojlantirish, ayrim mavzular yuzasidan keng va chuqur ma’lumot bera oladigan manbalar ustida ishlay olishlari hamda shu asosda kelajak faoliyatlarida zarur adabiyotlardan foydalana olish ko‘nikma va malakalariga ega qilishdan iboratdir.
Seminar mashg‘uloti talabalar tomonidan u yoki bu mavzu bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash hamda uni auditoriya talabalari bilan muhokama qilish yo‘li bilan olib boriladi.
Seminarlarga 2-3 hafta tayyorgarlik ko‘riladi. Talabalar adabiyotlarni o‘rganadilar, material yig‘adilar, turli kuzatishlar o‘tkazadilar, o‘z axborotlari yuzasidan tezislar tuzadilar.
Seminar mashg‘uloti o‘qituvchi rahbarligida o‘tkaziladi. U talabalar ishini yo‘naltirib turadi, mavzuga oid savollari yuzasidan tashkil etilgan muhokamani yakunlaydi. Zarur qo‘shimcha mulohazalar bildiradi, materialni muayyan tizimga soladi. Ma’ruza qilgan, muhokamada qatnashgan talabalar faoliyati baholanib boriladi.
Seminar mashg‘uloti talabalar e’tiborini darsga jalb etish, ularning qiziqishini orttirish, ularni mustaqil ishlashga, fikrlashga o‘rgatish, darsni faollashtirish hamda talabalar aqliy qobiliyatlarini o‘stirishda muhim o‘rin tutadi.
Pedagogika nazariyasi va amaliyotida seminar mashg‘ulotlarining uch turi farqlanadi: seminar oldi mashg‘uloti, seminar va maxsus seminar.
Seminar mashg‘ulotlarida seminar oldi mashg‘ulotlariga nisbatan o‘ta muhim vazifalar hal qilinadi. Masalan, ayrim seminarlar tematik bog‘langan muayyan muntazam kursni chuqur o‘rganishni maqsad qilib qo‘yadi. Boshqalari esa biror mavzuni yoki kursning alohida va nihoyatda muhim va umumiy bo‘lgan mavzularini metodologik jihatdan ishlab chiqishga bag‘ishlangan bo‘ladi.
Seminar mashg‘ulotlari davomida o‘qituvchi va talaba o‘rtasida zich aloqa, ya’ni ular o‘rtasida ikki tomonlama aloqa o‘rnatiladi. Bu esa tarbiyaviy ahamiyatga molik bo‘ladi: o‘qituvchi talabalar bilan uzoq vaqt yaqin aloqada bo‘ladi, ma’ruza guruhlariga nisbatan talabalarning kichik guruhlarida jonli suhbat olib boradi, o‘zaro fikr almashadi, turlicha qarashlarini ifoda etadi.
Seminar jarayonida o‘qituvchining o‘rni juda yuksak, ya’ni o‘qituvchi talabaning o‘rniga javobni aytib bermaydi, balki muhokamalarni tashkil etadi, unga derijerlik qiladi.
Seminarda o‘qituvchining kirish so‘zi konkret sharoitga qarab talabani muammoga jalb qiladi, hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalar doirasidagi savollar bo‘yicha aniqliklar kiritadi, ba’zan esa oldingi mashg‘ulotlardagi fikrlar esga tushiriladi. Shu tariqa seminardagi kirish so‘z aniq, keng qamrovli va qisqa bo‘lishi lozim.
O‘qituvchi har bir seminar mashg‘ulotiga yakun yasaydi, unda quyidagilar e’tiborga olinadi:

• 
  zamonaviy fan erishgan muammo muhokamasining holati umumiy darajasiga tavsif berish;
  
• 
  ayrim talabalarning chiqishlarini tahlil qilish va baholash;
  
• 
  mashg‘ulotga umumiy baho berish (talabaning faolligi, uning tayyorgarlik va o‘sish darajasi, madaniyati va fikrlashdagi xususiyatlari).
  

Ta’kidlash joizki, seminar mashg‘ulotlarida talabalarni faollashtirish, ular tomonidan referatlar yozish, ularni muhokama qilish va taqrizdan o‘tkazishga olib keladi.