3 McCarthy, O'Dell English vocabulary in use pdf

ishlab chiqarish vositalar 
qiymatining mahsulotga o‘tgan qismi
(s); 
2) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya’ni, ishchilarga tegishli 
qismi - 
zaruriy mahsulot qiymati
(v); 
3) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar va 
jamiyat uchun ishlab chiqarilgan 
qo‘shimcha mahsulot qiymati
(m)dan iboratdir. 
Boshqacha qilib aytganda, oldingi ishlab chiqarish jarayonlarida yaratilgan va ushbu 
jarayonda iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalarining qiymatidan hamda shu 
ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan yangi qiymatdan iboratdir. Chunki yaratilgan 
mahsulotning bir qismidan ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan ishlab 
chiqarish vositalarining o‘rnini qoplash uchun foydalaniladi. Ishlab chiqarishning 
uzluksiz davom etishi va rivojlanishi uchun iste’mol qilingan ishlab chiqarish 
vositalari har qanday asbob-uskunalar, xom ashyo, yoqilg‘i va boshqa yordamchi 
materiallar o‘rnini to‘ldirib turishi talab qilinadi. Buning uchun ishlab chiqarilgan 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

32 
mahsulotning bir qismidan foydalaniladi. Yaratilgan mahsulotdan iste’mol qilingan 
ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot 
deyiladi. Demak, sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo‘lgan menejerlar, 
ishchilar, dehqonlar va muxandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan sarf 
qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy mahsulotdan va qo‘shimcha mahsulotdan 
iboratdir. 
Zaruriy mahsulot deb ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo‘lgan 
zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratilgan, ishchi kuchini normal holatda 
saqlash va qayta tiklash uchun zarur bo‘lgan mahsulotga aytiladi. Bunga kelgusi 
avlod ishchilarini yetishtirish, ya’ni ishchilarning oilasi va bolalari uchun zarur 
bo‘lgan mahsulot ham kiradi. 
Zaruriy mahsulot sof mahsulotning muhim qismi bo‘lib, bevosita ishchi va 
xizmatchilarga tegishlidir. Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya’ni 
qo‘shimcha ish vaqtida qo‘shimcha mehnat bilan yaratilgan qismi qo‘shimcha 
mahsulot deyiladi. 
Bu qo‘shimcha mahsulot bevosita ishchiga emas, balki tadbirkorlarga va 
mulkdorlarga hamda davlatga tegishlidir. 
Zaruriy va qo‘shimcha mahsulot jamiyat taraqqiyotining deyarli hamma 
bosqichlariga xosdir. Lekin ular o‘rtasidagi nisbat turli davrlarda turlicha bo‘ladi. 
Ibtidoiy jamoa tuzumining dastlabki davrida jamoadosh hamma kishilarning vaqti 
faqat zaruriy mahsulotni, ya’ni yashash uchun eng zarur mahsulotni topib yeyish 
bilan band bo‘lgan. Keyinchalik, ya’ni bu tuzumning oxirlariga kelib, qisman mehnat 
unumdorligi oshib, zaruriy mahsulotdan ortiqcha, ya’ni qo‘shimcha mahsulot paydo 
bo‘lgan va uning to‘planib ayrim kishilar tomonidan o‘zlashtirilishi natijasida xususiy 
mulk paydo bo‘lgan. 
Kishilik jamiyati taraqqiyotining quldorlik, feodalizm va kapitalizm deb 
atalmish bosqichlarida qo‘shimcha mahsulotning mavjudligi haqida hech kim 
munozara qilmaydi. Lekin jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida qo‘shimcha 
mahsulotning ijtimoiy shakli turlicha bo‘ladi. Masalan, quldorlik jamiyatida quldor 
latifundistlar daromadi, feodal jamiyatida uch ko‘rinishda (barshchina, obrok, pul 
solig‘i), kapitalizmda esa qo‘shimcha qiymat ko‘rinishlarida bo‘ladi. 
Sobiq sotsialistik jamiyatda ko‘pgina iqtisodchilar zaruriy va qo‘shimcha 
mahsulot faqat xususiy mulkchilik davriga xos deb tushunib, ijtimoiy mulk mavjud 
bo‘lgan davrda u bo‘lmaydi deb keldilar. Ular bu tushunchalarning umumiqtisodiy 
tushuncha bo‘lib, moddiy asosi saqlanib qolishini va ularning ijtimoiy shakli 
o‘zgarishini hali tushunib yetmagan edilar. Lekin ular korxonalar olayotgan foyda 
mahsulotning qaysi qismi ekanligini, davlat boshqaruvi, mudofaa, ta’lim, fan-
madaniyat uchun zarur mablag‘lar qayerdan olinishini, bu mablag‘larning tub manbai 
nimadan iborat ekanligini tushuntirib bera olmas edilar. Ushbu nazariy zaruriyat 
tufayli 1965 yillardan keyingina zaruriy va qo‘shimcha mahsulot iqtisodiy 
adabiyotlarda paydo bo‘lib, iqtisodchilarga tushuntirila boshlandi. Hozir, bozor 
iqtisodiyotiga o‘tish davrida ham bu tushunchalarni rad qiluvchi kishilar topiladi. 
Lekin bunday iqtisodchilarga mulkdorlar va tadbirkorlar olayotgan foyda, foiz, 
dividend daromadlari, davlat soliqlari, yer rentasi kabi pul ko‘rinishidagi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

33 
daromadlarning tub manbai nima, ular milliy mahsulot qaysi qismining taqsimotdagi 
harakat ko‘rinishi, degan savolga javob bera olmaydilar. Foyda va boshqa turli 
ko‘rinishdagi daromadlar manbaini bilmaslik nima uchun tovarlarni ishlab 
chiqaruvchi korxonalar zarar ko‘radi-yu, uni sotuvchilar foyda ko‘radi degan 
savollarga ham javob berishda ojizlikka olib keladi. Ular iqtisodiy hodisa va 
jarayonlarning tub ildiziga tushunmasdan
, 
uning yuzaki tomonlarini o‘rganish 
bilangina cheklanib qolgan ko‘rinadi. 
Ularning birdan-bir isbot dalili go‘yo qo‘shimcha mahsulot kapitalizmda 
ekspluatatsiya darajasini ko‘rsatish, ishchilar bilan kapitalistlar o‘rtasida sinfiy 
ziddiyatni ko‘rsatish uchun K.Marks tomonidan o‘ylab topilgan narsa emish. Lekin 
bu kasbdoshlarimiz qo‘shimcha mahsulot to‘g‘risidagi fikr-mulohazalar «Iqtisodiyot 
nazariyasi» fani rivojining uzoq tarixiga borib taqalishini, K.Marksdan juda oldingi 
davrlarda vujudga kelganligini bilishmaydi. Masalan, arab olimi Ibn Xoldun 
Abdurahmon Abu Zayd o‘zining 1370 yilda yozilgan «Kitob-ul-ibar» (Ibratli misollar 
kitobi)da, ya’ni K.Marksdan 500 yil oldin zaruriy va qo‘shimcha mahsulotning 
farqiga borib, ularni ajratib ko‘rsata olgan edi.
10
Keyinchalik fiziokratlar maktabining asoschisi F.Kene o‘zining «Iqtisodiy 
jadval» asarida merkantilistlardan farqli iqtisodiy fanda olg‘a qadam tashlab boylik 
savdoda yoki tashqi savdoda ko‘paymasligini, u faqat ishlab chiqarishda o‘sib 
ko‘payishini, boylikning bu ko‘payishi sof mahsulot, ayniqsa qo‘shimcha mahsulot 
evaziga sodir bo‘lishini ko‘rsatib berdi. F.Kene ishlab chiqarilgan mahsulot bilan 
qilingan harajatlar o‘rtasidagi farqni, ya’ni qo‘shimcha mahsulotni sof mahsulot deb 
atagan edi. 
Keyinchalik qo‘shimcha mahsulot nazariyasi A.Smit va D.Rikardolar tomonidan 
ancha batafsil rivojlantirildi. Ular yangi qiymat yollanma ishchilar tomonidan 
yaratilishini, yollanma ishchining ish vaqti ikkiga bo‘linib, zaruriy ish vaqtida o‘zini 
va oilasini boqish uchun zarur bo‘lgan qiymat yaratishini, ish kunining qolgan qismi 
bo‘lgan qo‘shimcha ish vaqtida esa mulk egalari o‘zlashtirib oladigan qo‘shimcha 
qiymat yaratilishini ko‘rsatib bergan edilar.
11
Bu qisqacha chekinishdan ko‘rinib turibdiki, zaruriy va qo‘shimcha mahsulot 
tushunchalari Marksgacha iqtisodiy adabiyotlarda qo‘llanilib, tushuntirib kelingan 
ekan. K.Marks bu tushunchalarni kengroq boyitib ko‘rsatdi, lekin unda ham 
qo‘shimcha mahsulotning faqatgina kapitalizmdagi ijtimoiy shakliga, ya’ni uning 
qiymat tomoniga e’tibor berib, qo‘shimcha qiymat deb ataydi va ko‘proq 
kapitalizmda ekspluatatsiya darajasini aniqlab ko‘rsatish uchun ishlatadi. 
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida Rossiyada keyingi (2004-2005) 
yillarda nashr etilgan qator yangi adabiyotlarda, jumladan: V.YA.Ioxin, ye.F.Borisov 
tomonidan 
yozilgan, 
shuningdek 
D.D.Moskvin, 
A.G.Gryaznova 
va 
T.V.CHechelovalar rahbarligida mualliflar guruhi tomonidan yozilib, nashr qilingan 
iqtisodiyot nazariyasi dasrliklarida sof mahsulotning tarkibiy qismlari bo‘lmish 
10
Qarang: A.Razz
о
q
о
v, Sh.T
о
shmat
о
v, N.O‘rm
о
n
о
v. Iqtis
о
diy ta’lim
о
tlar tari
х
i. T
о
shk
е
nt, «M
о
liya» nashriyoti, 2002, 
41-42-b
е
tlar. 
11
Qarang: Smit A. «Issl
е
d
о
vani
е
о
prir
о
d
е
i prichina
х
b
о
gatstva nar
о
d
о
v».; Rikard
о
D. «Nachal
о
p
о
litich
е
sk
о
y 
ek
о
n
о
mii i nal
о
g
о
v
о
g
о
о
bl
о
j
е
niya». Antal
о
giya ek
о
n
о
mich
е
sk
о
y klassiki. M., 1993, s.46,199. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

34 
zaruriy va qo‘shimcha qiymatlarning mazmuni, hosil bulish jarayonlari, qo‘shimcha 
qiymat turlari, massasi va normasi, ularni ko‘paytirish usullari haqidagi masalalar 
batafsil berilgan. 
Bu adabiyotlarda yozilganlardan ko‘rinib turibdiki, qo‘shimcha mahsulotni kim 
qanday tushunishidan qat’iy nazar, doimo mavjud bo‘lgan obyektiv umumiqtisodiy 
kategoriyadir. Lekin shuni ta’kidlash joizki, hozirgi davrdagi adabiyotlarda ham 
asosan qo‘shimcha mahsulotning bir tomoniga, ya’ni qiymat tarafiga e’tibor berilgan 
va uni qo‘shimcha qiymat deb ta’riflagan. Xolbuki, biz yuqorida aytganimizdek, 
qo‘shimcha qiymat qo‘shimcha mahsulotning bir tarafi, ya’ni qiymat tarafi bo‘lib, 
uning naflilik tarafi e’tibordan chetda qolmoqda. 
Qo‘shimcha mahsulotni rad qilish o‘rniga uning mazmunini, harakat shakllarini 
puxta o‘rganib, yanada ko‘paytirish va taqsimlanishini takomillashtirish yo‘llarini 
qidirishga kuch sarflash maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Chunki qo‘shimcha mehnat va binobarin, qo‘shimcha mahsulot butun-butun 
tarixiy taraqqiyot davomida ishlab chiqarishni, fan-texnikani, ta’limni, sog‘liqni 
saqlashni, madaniyatni rivojlantirishning iqtisodiy manbai bo‘lib kelgan va bundan 
keyin ham shunday bo‘lib qoladi. 
Har bir korxonada, tarmoqda qo‘shimcha mahsulotni ko‘paytirish asosan uch yo‘l 
bilan – ishlovchilar sonini ko‘paytirish, ish kunini uzaytirish va ish kuni chegarasi 
o‘zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish evaziga qo‘shimcha ish vaqtini 
ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Ish kunini uzaytirish yo‘li bilan olingan qo‘shimcha mahsulot absolyut qo‘shimcha 
mahsulot deb, ish kuni o‘zgarmaganda zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo‘shimcha ish 
vaqtini ko‘paytirish evaziga olingan qo‘shimcha mahsulot esa nisbiy qo‘shimcha 
mahsulot deb ataladi. 
Yil davomida olingan qo‘shimcha mahsulotlar yig‘indisi qo‘shimcha mahsulot 
massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi) qo‘shimcha 
mahsulot normasi deb yuritiladi. 
Agar qo‘shimcha mahsulot normasini m
’
, massasini m, zaruriy mahsulotni v 
bilan belgilasak qo‘shimcha mahsulot normasi 
%
100
'
×
=