3-mavzu: Vaqtni o’lchash. Yulduz va Quyosh vaqtlari. Vaqt tenglamasi. Kalendarlar. Umar Xayyom kalendari. Oy harakati va fazalari. Quyosh va Oy tutilishi. Vaqtni o‘lchashning asoslari

Oy fazalari - Oyning Yer atrofidagi harakatlanishi davrida Quyoshga nisbatan egallaydigan vaziyatlari. Oy oʻzidan nur chiqarmaydi, uni Quyosh nuri yoki Quyosh nurining Yerdan kaytgan qismi yoritishi mumkin, shu tufayli Oyning fazoda Quyoshga va Yerga nisbatan qanday holatda turishiga koʻra, u yerdan qaraganda turli shakdda koʻrinadi. Har oyda Oy taxminan Yer bilan Quyosh orasidan oʻtadi va Yerga oʻzining qorongʻi tomoni bilan turadi. Bunga astronomikyangi oy deyiladi. 1—2 kun (sutka) dan soʻng Quyosh botgach, osmonning gʻarbiy qismida Oy ingichka oʻroq shaklida koʻrinadi, bu xalq tilida hilol yoxud yangioy (fan tilida — vizual yangioy) deyiladi. Bunda Oyning qolgan qismini Yer oʻzining kunduzgi yarim sharidan qaytgan Quyosh nurlari bilan xira kulrang ravishda yoritib turadi. 7 kundan keyin Yerdan Oyga va Quyoshga tomon yoʻnalishlari orasidagi burchak 90° ga teng boʻladi, bunda u yarim "kulcha" shaklida koʻrinib, Oyning bu fazasi birinchi chorak deyiladi. taxminan 14—15 kunlik Oy Quyoshga qarama-qarshi turib, uning Quyosh bilan yoritilgan yarim sferasi toʻlali-gicha Yerga karaydi. Oyning bu fazasi toʻlinoy deb ataladi. Bunda Oyni toʻla yorugʻ doyra shaklida kurish mumkin. Keyingi kunlarda Oyning gʻarbiy tomoni "yemirila borib", 22-sutkada faqat qabariq tomoni sharqqa qaragan yarim doyra shaklida koʻrinadi. Buni Oyning oxirgi chorak fazasi deyiladi. 29,5 sutkadan soʻng Oy yana astronomik yangioy fazasida boʻladi. Ikki ketma-ket kelgan yangioy orasida oʻtgan vaqt Oyning sinodik davri deyilib, u 29,53059 sutkaga teng. Sinodik oy siderik oyga Karaganda bir oz ortiqroq, chunki shu davr orasida Yer oʻz orbitasining qismini utadi. Agar Quyosh Oy orbitasi tugunlarining bi-rontasi yaqinida (undan 16,5° dan kichik yey masofada) bulganda yangioy ku-zatilsa, albatta Quyosh tutiladi. Bu hodisa tulin oy paytiga toʻgʻri kelsa, unda Oy tutilishi mumkin.Oy fazalarining davriy oʻzgarishi oy kalendarlarining yaratilishi uchun asos boʻlgan.

Oy sun'iy yo'ldoshdir va shuning uchun Yer atrofida o'rtacha 384,400 kilometr masofada aylanadi, ammo haqiqiy masofa o'z orbitasida o'zgarib turadi.

Oy o'z o'qi atrofida (aylanish) taxminan 27.32 kun ichida (sidrial oy) va Yer atrofida (tarjima) bir xil vaqt oralig'ida aylanadi, shuning uchun u har doim bizga bir xil yuzni ko'rsatadi.

Bundan tashqari, bizning sun'iy yo'ldoshimiz Quyosh bilan bog'liq bo'lgan inqilobni taxminan 29.53 kunda (sinodik oy) yakunlaydi, bu davrda oy fazalari takrorlana boshlaydi.

Quyosh chiqish, o'tish va quyosh botish daqiqalari va Oy fazalar bilan bog'liq. Oy Yer atrofida to'g'ridan-to'g'ri, sharqqa qarab harakat qiladi. Quyosh sharq tomon kuniga 1 ° harakatlanar ekan.

Oy tutilishi — Oy sathiga Yer soyasi tushganda yuz beradigan hodisa. Bu hodisa Quyosh, Yer va Oyning bir-birlariga nisbatan egallagan vaziyatlariga bogʻliq. Oy Yerdagi kuzatuvchiga nisbatan Quyoshga qarama-qarshi tomonda (yaʼni toʻlinoy paytiga yaqin) boʻlsa — Oy tutilishi, Quyosh tomonda (yangi oy paytiga yaqin) boʻlsa, Quyosh tutilishi yuz beradi. Oy bilan Quyoshning koʻrinma diametri taxminan barobar. Oy Yerdan eng uzoqlashganda 29’30", Yerga eng yaqinlashganda 33’ 30" burchak ostida koʻrinadi. Yer Quyoshdan eng uzoqlashganda Quyosh gardishi ZG 20", Quyoshga eng yaqinlashganda esa 32’ 30" burchak ostida koʻrinadi. Demak, Quyosh tutilishi paytida, tutilish markaziy boʻlsa, Quyosh diskini Oy toʻla toʻsib qolishi mumkin.