3-mavzu. Tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish va tartibga solish

3-MAVZU. TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI BOSHQARISH VA TARTIBGA SOLISH

1.O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy siyosatining mohiyati, qoidalari va maqsadlari.

2.Tashqi iqtisodiy siyosatning asosiy turlari tavsifi.
3.O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish organlari tizimi va huquqiy maqomi.
4.O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning umumiy qoidalari.


1. Oʻzbekiston Resnublnkasi tashqi iqtisodiy siyosatining mohiyati, qoidalari va maqsadlari
Tub iqtisodiy islohot, SSSR tanazzulga uchragandan keyin Oʻzbekiston geopolitik holatining tubdan oʻzgarishi mamlakatni rivojlantirshsda tashqi iqtisodiy aloqalarning ahamiyaggini jiddiy ravishda oshirdi. Nafaqdt olis, balki yakdn xorij bilan xoʻjalik va savdo aloqalari Oʻzbekiston uchun tashqi iqtisodiy aloqalarga aylandi. Natijada Oʻzbekistonning tashqi bozorlarga bogʻliqligi sezilarli oshdi.
Mamlakat iqtisodiyotining jahon iqtisodiyoti bilan, ichki bozorning tashqi bozor bilan oʻzaro hdmkorligi uchun sifat jihatidan yangi negizlarni shakllantiradigan tub bozor oʻzgartirishlarini amalga oshirish ob’yektiv ravishda tashqi iqtisodiy omilni kuchaytirishni taqozo etmoqda.
Bularning hammasi Oʻzbekistonning yangi tashqi iqtisodiy siyosatini va uni roʻyobga chiqarish mexanizmini ishlab chiqishni talab etdi.
Tashqi iqtisodiy siyosat — davlatiing tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solish va ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimlanishida mamlakat ishtirokini mahbullashtirish rejimini belgilashga doir bir maqsadga yoʻnaltirilgan faoliyatidir. Tashqi iqtisodiy siyosatning asosiy tarkibiy qismlari — tashqi savdo siyosati (eksport va import siyosatini oʻz ichiga oladi), chet el investitsiyalarini jalb etish va xorijdagi milliy sarmoya qoʻyilmalarini tartibga solish sohasidagi siyosat, valyuta siyosati. Bundan tashqdri, alohida olingan davlatlar va mintaqalar bilan tashqi iqtisodiy operatsiyalarni jugʻrofiy jihatdan muvozanatlashtirish vazifalari ham tashqi iqtisodiy siyosatni hal etadiki, bu hol mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash bipan bogʻlangan.
Tashqi iqtisodiy siyosat tashqi iqtisodiy faoliyatni ham tartibga soladi. Koʻpchilik davlatlarda mavjud boʻlgan tashqi iqtisodiy siyosat vositalarining keng doirasi ularga oʻz tashqi iqtisodiy aloqalari tarkibini va ularni rivojlantirish yoʻnalishlarini shakllantirishga ham, boshqa mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalari va tashqi iqtisodiy siyosatiga ham faol ta’sir koʻrsatish imkonini beradi. Tashqi iqtisodiy siyosat vositalarining ushbudoirasini savdo-siyosiy mexanizm sifatida ta’riflash mumkin.
Samarali tashqi iqtisodiy siyosatni shakllantirish uchun uning asosiy qoida (prinsip)larini aniq va ravshan belgilash lozim. Chunonchi, tashqi iqtisodiy siyosatda TIF qatnashchilarining hatta-harakatlarini iqtisodiy-huquqiy targibga solishga asosiy oʻrin ajratiladi, toki u umummilliy manfaatlarga javob bersin.
SSSRda davlat mulki va iqtisodiyotni rejali amalga oshirish ustun turgan, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilari soni esa bir necha oʻn nafardan oshmagan, tashqi iqtisodiy faoliyatga davlat monopoliyasi hukm surgan tizimda butun ana shu faoliyat davlat rejasiga binoan markazdan turib boshqdrilgan, bu esa bevosita ishlab chiqeruvchilarning eksportdan manfaagdor emasligiga olib kelgan.
Bozor munosabatlariga va mulkchilik shakllarining xilma-xilligigaoʻtish, mulkchilik shakllaridan qati nazar barcha korxonalarga tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shugʻullanish huquqi berilgan sharoitda Oʻzbekiston davlat monopoliyasidan va u bilan bogʻliq davlatgʻshng tartibga solish shakllaridan voz kechdi. Hozirgi shart-sharoitda davlatning bosh vazifasi — iqtisodiyot faoliyatining bozor qoidalariga monand va Respublikani izchillik bilan jahon xoʻjaligiga integratsiyalash siyosatini ishlab chiqishdir.
Mustaqillikka erishganidan soʻng Oʻzbekiston oʻzining manfaatlarvdan kelib tshkyb, mustaqil tashqi iqtisodiy siyosatni oʻtkazish imkoniyatiga ega boʻldi, shu sababli tashqi aloqalarni milliy xoʻjalikni rivojlantirish ehtiyojlariga muvofiqlapggirish va ijtimoiy yoʻnaltirilgan bozor iqtisodiyotiga oʻtash, jahon hdmjamiyati mamlaxatlarining oʻsib borayotgan oʻzaro bogʻliqligini hisobga olgan hodda integratsiyalash jarayonlarini rivojlantirish vazifasi oʻrtaga qoʻyildi. Hukumat jahon xoʻjaligi va bozoriga nisbatan milliy iqtisodiyotning yanada ochiq boʻlishiga yoʻnaltirilgan chora-tadbirlarni amalga osshrishga kirishdi. Biroq Oʻzbekiston Respublnkasiinigjahon xoʻjalik aloqalarnga toʻgʻrndan-toʻgʻri, bevosita kirnsh jarayoni «katta sakrash» koʻrinishsda amalga oshnrilvdsh mumkin emas. Bu jarayon bosqichma-bosqich, ob’yektiv tarkibiy shart-sharoiglar yetilishiga qarab va butun xoʻjalik mexaiizmini, xususan uniig tashqi iqtisodiy sektorini isloh qilnsh bilan rivojlanib boradi.
Milliy iqtisodiyogning jahon xoʻjaligaga munosib tarzda kirishiga yoʻnaltirilgan strategiya real vaziyatdan kelib chiqib, Respublika iqtisodiy salohiyatini ob’yektiv baholash negizida quriladi, u navqiron davlatni siyosiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy maqsadlarini hal etishga yoʻnaltiriltaya. Oʻn yillar mobaynida shakllangan ma’muriy-rejali tizim tanazzulga uchragan vaziyatda «ochiq eshiklar» siyosati, xoʻjalikni, shu jumladan tashqi iqtisodiy aloqalarni bozorga moslab jadal erkinlashtirish ijtimoiy-iqtisodiy nobarqdrorlikni keskinlashtirishga, iqtisodiy inqirozni chuqurlashtirishga olib kelishi mumkin edi. Eksportning bitgagina tovarga ixtisoslashgani, oziq-ovkdt va sanoat tovarlari imnortiga chuqur bogʻliqlik Respublika iqtisodiyotini nochor holga tushirib qoʻydi, real iqtisodiy va siyosiy suverenitetni ta’minlash, tovar va xizmatlar, ishchi kuchi va sarmoya bozorlarini jadal sur’atlarda shakllantirish imkonini bermadi.
Bularning hammasi hukumatni shok usullarvdan voz kechishga va Oʻzbekistonning real sharoitlariga yaqinlashtirilgan tashqi iqtisodiy siyosat modelini tanlapgga majbur etdi. Avvalo iqtisodiy va ijtimoiy xavfsizlikii ta’minlashga yoʻnalgirilgan chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va roʻyobga chiqarish boshlab yuborildi; mamlakatda ishlab chiqariladigan mahsulotni qayta ishlashni chuqurlashtirish, eng qimmatbaho importni siqib chiqaradigan ishlab chiqarishlarni rivojlantirish koʻzda tutildi. Buning natijasida iqtisodiyotning strategik muqim resurslar bilan oʻzini oʻzi ta’minlashi oshdi, ish bilan baqslik barqdrorlashdi, valyutani tejash va undan yanada samarali fovdalanshp amalga oshiridsi.
Tarkibiy siljishlarni amalga oshirish, tabiiyki, katta kapital mablagʻlarni va strategik jihatdan muhim resurslar ishlab chikdrshnni koʻpaygirishga doir choralarni roʻyobgachiqarish ustidan davlat nazoratini saqdashni talab etdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatga keng qamrovli davlat monopoliyasidan uni erkinlashtirishga oʻtish bosqichma-bosqich, bir necha yil davomida amalga oshirilishi fakti ham kattapsha iqtisodiy hokimiyatni davlat qoʻlidajamlash zarurligini shartladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning dastlabki bosqichlarida bir qator eng muhim masalaparni hal etgan me’yoriy baza ishlab chiqildi va amalga kiritildi. Birinchvdan, korxonalarning tashqi bozorga mustaqil chiqish huquqi qonun bilan mustahkamlab qoʻyildi. Ikkinchidan, tashqi bozorlargachiqgʻpd shartlari mulkchilik shayushdan qati nazar, barcha xoʻjalik yurituvchi sub’yektlar uchun bir xil qilib belshlandi.
Ayni vaqtda davlat paxta, ipak, oltin va umumdavlat eksport resurslarini tashkil etadigan boshqa tovarlar eksportiga doir muglaq huquqni saqlab qoldi. Tashqi iqtisodiy faoliyat uning qattiq nazorati ostida boʻddi, eksport-import operatsiyalarining katta qismi boʻyicha tarifli va notarif tartibga solish choralari qoʻllandi. Yetarlicha qiskd muddatlarda tarkibiy kdyta qurish vazifalarini hal etish imkonini bergan, eksport tushumini davlat qoʻlida markazlashgirish mamlakat valyuta resurslari ustidan ma’muriy nazoratni talab etdi.
Bir qator strategikresurslar importining oʻrnini bosishga doir qatiy choralar koʻrilishi mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ayachagina oshirish bilan birga tashqi iqtisodiy aloqalarni haqiqatda erkinlapggirish uchun shart-sharoit yaratish imkonini ham berdi. Haqiqdtan ham 90-yillar boshida neft mahsulotlari, bugʻdoy va hokazolar importiga sarflangan yuzlab million dollar mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlash va uning eksport salohiyatini rivojlantirishga ishlatila boshlandi.
Binobarin, Oʻzbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy siyosati mustaqillikning dastlabki bosqichlarida quyidagi vazifalarni hal etdi:
eksport-import operatsiyalarini markazlashtirishdan chiqarish;
davlat ehtiyojlari uchui tovarlar eksporti va importi ustidan nazoratni kuchaytirish;
davlat uchun strategik muhim hisoblanmaydigan tovarlar eksportini soddalashtirish;
strategik muhim tovarlar eksiortidan olingan valyuta tushumi ustidan nazoratni kuchaytirish;
davlat siyosatining barcha choralarini qoʻllab chet el investitsiyalari jalb etilishini va eksport salohiyatini rnvojlantirishni ragʻbatlantirish.
Shu tariqa, bozor iqtisodiyotigaoʻgishning murakkab sharoitlarida jahon bozorlariga chiqish erkinlapggirish va protensionizm chora-tadbirlari birikkan izchil, puxta oʻylangan tarkibiy va sanoat siyosatiga tayanadigan siyosat boʻdsi, chunki bunday sharoitlarda korxonalarning monetaristik «tabiiy» tayalanishini va ular faoliyatining natijalaridan qati nazar mamlakat ishlab chiqaruvchilarining monopol mavqyelarini sun’iy ravishda mustahkamlaydigan keng qdmrovli protensionizmni qoʻllab boʻlmaydi. Oʻzbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosida toʻrtga asosiy qoida yotadi:
tashqi iqtisodii faoliyatda qatnashishga qobil tarmoqlar va mintaqalarni rivojlaitirish siyosatini ishlab chiqaradigan davlatning oʻzgartiruvchilik faoliyati, shu jumladan mazkur faoliyatning bojxona mexanizmi va chet el investitsiyalari uchun qulay rejim;
mamlakat xoʻjalik yurituvchi sub’yektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatini asosan bir galgi tashqi iqtisodiy bitimlardan tashqi bozorlarni ushlab turish va kengaytirishga uzoq muddatli yoʻnaltirilgan, ular umumiy xoʻjalik faoliyatining doimiy va uzviy qismi sifatida tashqi iqtisodiy faolnyatga yoʻnaltirish;
tashqi iqtisodiy faoliyat funksiyalarini hokimiyat shoxobchalari, respublika va hududiy boshqaruv organlari hamda tarmoq idoralari oʻrtasida aniq taqsimlash;
jahon bozorqda respublika eksportchnlari uchun qulay sharoitlarni yaratish mamlakat tashqi siyosatining asosiy vazifalaridan biri boʻlib qolishga da’vat etilgan.
Odatda bozor iqtisodiyotiga oʻtgan mamlaxatlarda fovdalaniladigan tashqi iqtisodiy tartibga solishning an’anaviy vositalari Oʻzbekisgonda xdm odatiy vositalarga aylanmoqda. Eksport tarifidan (u sanoati rivojlangan mamlaxatlarda qoʻllanilmaydi) izchil voz kechish tashqi savdodan byudjet daromadlarini koʻpaytirishni ta’minlaydigan eksport faoliyatini ragʻbatlantirish bilan soʻzsiz birga borishi kerak. Eksoprtni tartibga solish eksport bojlaridan foydalanish yoʻli bilan emas, balki jahon amaliyotida umum qabul qilingan progressiv soliq solish tizimi orqali amalga oshiriladi.
Xoʻjalikning bozor tizimiga tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solishning iqtisodiy vositalari muvofiq keladi, biroq ulardan foydalanish samaradorligi ma’lum chegaralarga egadir. Jahon tajribasining tuzyuhlik berishicha, iqtisodiyotning holati keskin yomonlashgan, inflyasiyalar va ichki hamda jahon narxlari oʻrtasida keskin tafovutlar paydo boʻlgan davrlarda hukumat cheklangan resurslarni safarbar qilish va yaxshiroq ishlatishni koʻzlab, eksport-import operatsiyalarini taribga solishning magmuriy vositalariga murojaat qilishga majbur boʻladi.
Biroq ma’muriy tartibga solish repressiv tusdagi qatgiqqoʻl vositalardan foydalanishga olib kelmasligi kerak. Bunday vositalarning jahon amaliyoti tomonidan ishlab chiqilgan butun majmuidan foydalanish lozim; koʻp mamlakatlarda tashqi iqtisodiy operatsiyalarni boshqarish choralarining kompleks tizimini yaratadigan kvotalash va litsenziyalashning oʻnlab turlari qoʻllanadi. Bu choralarning maqsadi savdoni cheklash emas, balki uning rivojlanishini nazorat qilish boʻlishi kerak.
Ma’muriy vositalardan foydalanish Oʻzbekisyusda jahondaumum qabul qilingan tashqi iqtisodiy aloqalarni tartobga solish qoidalari bilan birikadi. Xususan, respublikada buvday vositalar vaqtinchalik vositalar sifatida belgilangan; ularni savdodagi barcha sheriklarga tatbiq qilish (fakdt rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan istisno kdlingan) va faqat qabul qilingan qonun hujjatlari asosida tartibga solish rusum-qoidalarini oʻzgartirish mumkinligi koʻzda tutilgan.
Bozor munosabatlari mustahkamlanib borishi bilan qonun doirasida oʻz javobgarligidan kelib chiqib faoliyat koʻrsatadigan, mulkchilikning istalgan shaklidagi mustaqil korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatnij asosiy sub’yektlariga aylanishi kerak. Davlatning asosiy vazifasi esa — har tomonlama yordam koʻrsatish va ushbu sub’yektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini yengillashtirishdir. Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyati quyidagilarni ta’minlashi kerak:
mamlakat korxonalarinivg mashina va uskunalar, texnologiya va axborotlar, sarmoyalar jahon bozorlariga, transport kommunikatsiyalariga kira olishi; korxonalar mahsulotinnng transmilliy korporatsiyalar nazorat qiladigan yoki chet el davlatlari va ular ittifoqlarining protensionistik govlari bilan himoyalangan bozorlarga kirib borishiga siyosiy, moliyaviy va axborot madadini koʻrsatish;
chet el mamlakatlari va ularning savdo — iqtisodiy guruhlari, tashkilot va ittifoqlari bilan munosabatlarda qulay savdo va siyosiy rejimni barpo etish, mavjud va ehtimoliy kamsituvchi cheklashlarni olib tashlash, MDH mamlakatlari bilan munosabatlarda turli savdo-iqtisodiy govlarni bartaraf etish;
kreditor mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan oʻzaro munosabatlarda valyuta-moliya muammolarini uzoq muddatga tartibga solish;
Oʻzbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy manfaatlarini himoya qiladigan samarador tnznmni shakllantirish (valyuta, eksport, bojxona nazorati va hokazo).
Shu tariqa tashqi iqtisodiy siyosat — har qanday milliy iqtisodiyotning taraqqiyotini ta’minlaydigan muhim vositadir. Birbiridan tafovut qiluvchi ikki model mavjud. Birinchi model asosan eksportga yoʻnalgan, ikkinchi model esa import oʻrnini bosishni taqozo etadi. Birinchi modelga oʻtgan asr oxirida AQSh, ikkinchi jahon urushidan keyin — Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari, Yaponiya, ular ortidan esa yangi industrial davlatlar ergashdilar. Ikkinchi modelni keyingi yigirma yil ichida Lotin Amerikasidagi ba’zi mamlakatlar tanladi.
Oʻzbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyasining eng tasirchan va samarali strategiyasi deb iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishni uni eksportning faol oʻsishiga yoʻllash bilan birikishini tan olish kerak boʻladi.
Jahon tajribasining koʻrsatishicha, ochiq bozor iqtisodiyotiga hdrakatlanish sharoitida eksport salohiyatini rivojlantirish va milliy eksportchiga har tomonlama koʻmak berish samarali tashqi iqtisodiy faodiyatning asosi va mamlakat iqtisodiy xavfsizligining garovi boʻlib xizmat qiladi. Oʻzbekiston uchun bu hol alohvda ahamiyat kasb etdi, chunki faqat eksportni rivojlantirish orqali hayot uchun muhim tovarlar importini qisqartirmasdan turib savdo balansining musbat saldosiga erishish mumkin.