3-mavzu. Tadbirkorlik faoliyatida riboning ma‘n etilishi va ta’qiqlangan tadbirkorlik faoliyatlari

3.3. Savdo ribosi
Savdo ribosi mol-mulk almashinuvida namoyon bo’ladi. Ayni (bir xil) jinsdagi ikki mol yoki mulkning bir biri bilan ayirboshlanishida, ikkovlarining biridan topilgan ortiqchalikka savdo ribosi deyiladi.
Yana boshqa adabiyotlarda savdo ribosini, mazmun deyarli, o’zgarmagan holda, boshqacharoq tarzda talqin qilingan. Masalan, SHayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning “Hadis va Hayot. Savdo,ziroat va vaqf” kitobida unga quyidagicha ta’rif beriladi: “Oltin, kumush, bug’doy arpa, tuz va xurmo kabi mahsulotlarda bir jinsdagi narsani almashtirishda ziyoda olishdir”.¹⁴ SHuni ta’kidlash joizki, savdo ribosini ayrim adabiyotlarda “Ribo al Fadl” ham deb atashgan.
“Halol tijorat sirlari” deb nomlangan risolada esa savdo ribosi deb idish bilan yoki litrlab o’lchanadigan mahsulotlarning o’z jinsidan bo’lgan mahsulotga birini ikkinchisidan ortiqroq qilib savdo qilishidir. SHuningdek, tarozuda tortilib yoki og’irlik toshlari bilan o’lchanadigan mahsulotlarni o’z jinsidan birini ikkinchisidan orttirib savdo qilishi ham savdo ribosiga kiradi.¹⁵
Abu Said al-Xudriydan rivoyat qilingan hadisda shunday deyiladi: “Nabiy (s.a.v.) aytdilar: Oltin evaziga oltin, kumush evaziga kumush, bug’doy evaziga bug’doy, arpa evaziga arpa, xurmo evaziga xurmo va tuz evaziga tuz misli misliga, (jinsiga jinsi) bir biriga teng va naqd qo’yib sotiladi. Mollarning sinfi o’zgarsa, naqd bo’lish sharti bilan xohlaganlaringizdek soting”.
Savdo (bay’) foizining vujudga kelish shartlari quyidagilardan iborat:
Ortiqchalik foiz (rido al fadl)ning vujudga kelish shartlari:
Bir xil jinsdagi ikki molning naqd ayirboshlanishida ulardan birining ikkinchisiga nisbatan ortiq bo’lishi bilan amalga oshadi. Bunga ko’ra, ribo al fadl ushbu unsurlarning bir joyga kelishi bilan namoyon bo’ladi:

• 
  O’rtada naqd bir mol va pul almashinuvi bo’lishi;
  
• 
  o’zaro almashinuvning bir xil jinsdagi ikki mol yoki pul orasida qilinishi;
  
• 
  mollarning hadisda aytilgan foiz sinflaridan yoki hadisda ko’rsatilmagan holda bu sinflar qatnashgan mollardan bo’lishi;
  
• 
  mollarning birida boshqasiga nisbatan ortiqchalikning bo’lishi. ¹⁶
  

SHu o’rinda ribo al fadlni izohlagan yana bir hadisni keltiramiz. Abu Said al Xudriy va Abu Hurayra (r.a.) rivoyat qiladilar:

“Rasululloh (s.a.v.) bir zotni Xaybarga hokim qilb tayinladilar, u esa sifatli bir xurmo olib kelgan edi. SHunda Rasululloh (s.a.v.): Xaybarning barcha xurmolari shunaqami? deb so’radilar. U zot: “Yo’q, ey Allohning Rasuli! Biz buning bir o’lchamini ikki o’lchamga, ikki o’lchamini uch o’lchamga olamiz”, dedilar. Bunga nisbatan Rasululloh (s.a.v.): “Unday qilma. Oddiy xurmoni pulga sot va uning puliga sifatli xurmo ol!”, deb buyurdilar”.
Hadisdagi bir o’lcham xurmoga javoban ikki o’lcham xurmodagi bir o’lcham ziyodalik ribo al fadl (ortiqchalik foizi)dir. Buni hadisi sharifdan ko’rdikki, ushbu holat nojoiz hisoblanadi.