3-mavzu. Tadbirkorlik faoliyatida riboning ma‘n etilishi va ta’qiqlangan tadbirkorlik faoliyatlari

Uchinchi guruh oyatlar
Yuqorida biz ushbu guruh oyatlarida ribo man qilinganiga qaramay, mushriklar uning sarqitidan voz kecha olmayotganliklar haqida bayon etgan edik. Darhaqiqat, Qur’oni karimning Oli Imron surasi, 130-oyatida bu haqida shunday deyiladi:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ١٣٠﴾
“Ey, imon keltirganlar! (Bergan qarzlaringizni) ikki baravar va undan ham ko’paytirib, ustama shaklida yeb yubormangiz! Allohdan qo’rqingiz! Zora (shunda) tole topsangiz”¹²
Mufassirlar bu oyatda zikr qilingan “ikki baravar yoki undan ham ko’paytirish” vasfini foiz taqiqining chegara va shartlarini aniqlash maqsadi bilan emas, balki arablarning o’sha vaqtda eng ko’p amalga oshirgan foiz miqdorini bayon qilish maqsadi bilan zikr qilinganligi haqida hamfikr ekanliklarini ta’kidlaganlar.
O’sha davrlarda ham, hozirda ham “ikki baravar yoki undan ham ko’paytirish” ribo hisoblanadi, ammo bundan kamroq bo’lsa, ribo hisoblanmaydi, deyuvchilar bo’lgan va hali hanuz uchrab turadi.
SHuni qat’iyat bilan aytish kerakki, ikki baravar ta’biri hukmga bog’liq shart emas, balki bir voqea shaklidir, xolos. Binobarin, u riboning taqiqiga aloqadordir. Haqiqatan, bu oyatdan keyin nozil bo’lgan qarz beruvchining qarzdordagi haqqiga biron bir ortiqchalik yuklatilsa, u holda buning uchun kuchli bir jazo va tahdid kutilishi haqida ogohlantirilgan.
To’rtinchi guruh oyatlar
Baqara surasidagi 275 dan 280-gacha bo’lgan 6 ta oyat ribo haqida nozil bo’lgan so’nggi oyatlardir. Bulardan ayrim yuqoridagi mavzularga oidlari o’sha joylarda berildi. Qolganlarida shunday deb bayon etiladi:
﴿ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ٢٧٥﴾
“Holbuki, Alloh bay’ni halol, sudxo’rlikni (esa) harom qilgan. Bas, kim Robbidan nasihat yetkach, (sudxo’rlikdan) to’xtasa, u holda avvalgi o’tgani - o’ziga va uning ishi Allohga (havola). Kim yana (sudxo’rlikka) qaytsa, o’shalar do’zax ahlidirlar va ular unda abadiy qoluvchilardir”¹³
Ushbu oyatlarda mavzuning mohiyatiga aloqador xususiyatlar quyidagilardir:
1) Sudxo’rlarning jin chalib ketganlarga o’xshatilishi;
2) Savdo-sotiq va foiz o’rtasidagi munosabat;
3) Riboning man qilinib, sadaqaning orttirilishi.
Nabiy (s.a.v.) shunday deganlar: “Foiz ko’p bo’lsa ham ozayishga mahumdir”, “Foiz ko’rinishda ko’paysa ham Alloh taolo uning barakasini ketkazadi. Sadaqaning esa ko’rinishi oz bo’lsa ham uni ko’paytirib, rivjlantiradi”.
Baqara surasining 279 oyatida quyidagicha bayon etiladi:
﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ٢٧٩﴾
“Agar bilsangiz (bergan qarzingizni) sadaqa qilib yuborishingiz o’zingizga yaxshiroqdir”
Ushbu oyatda bevosita qarz munosabatlarida ortiqcha ustamaning unidirilishiga qarshi o’laroq, uni qarzdor muhtojlarga nisbatan kechib sadaqa qilib yuborish naqadar ajoyib ish ekanligi vasf qilinmoqda.