3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Xulosalar. 
Dialektika 
rivojlanish 
falsafasining 
puxta 
ishlab 
chiqilgan 
konsepsiyasidir. Hodisalar rivojlanishining umumiy nazariyasi sifatida u 
rivojlanishning mohiyatini anglab etishga yo‘l ochadi, tabiat, jamiyat va 
tafakkurdagi real jarayonlarni ular amalda qanday bo‘lsa, shunday aks ettiradi.
Dialektika narsalar va hodisalarni o‘rganishga ularning vujudga kelishi, harakati va 
rivojlanishi nuqtai nazaridan yondashadi, shu sababli u ob’ektiv jarayonlarni 
konkret, har tomonlama o‘rganishga yo‘l ko‘rsatadi.
Dialektika bilan bir qatorda rivojlanishning metafizik konsepsiyasi, sofistika, 
eklektika, ekzistensial dialektika, sinergetika va boshqa konsepsiyalar mavjud. 
Ayrim falsafiy maktablar dialektikani sxolastika sifatida rad etadi. Bu dialektika 
yanada chuqurroq o‘rganish va anglab etishni talab qilishini anglatadi.
Dialektika qonunlari ob’ektiv dunyoning eng muhim aloqalari va munosabatlarini 
aks ettiradi. Ular birlikda va o‘zaro aloqada amal qilib, murakkab serqirra jarayon 
– ob’ektiv borliqning rivojlanishini tavsiflaydi.
Dialektika qonunlarining amal qilish mexanizmini chuqur bilish va ulardan 
mohirona foydalanish yanglishish va xatolardan qutqaradi, kishilarning amaliy 
faoliyatiga yanada izchilroq va samaraliroq tus beradi. 
3. Falsafa tarixida kategoriyalarga turli munosabatlar. 
 
Sharq an’anasida ham, qadimgi Yunonistonda ham dialektika kategoriyalarining 
juftli xususiyati va ularning ziddiyatli munosabatlarini anglashga harakat qilingan. 
Dialektika kategoriyalariga xos bo‘lgan qarama-qarshiliklar birligini tushuntirishga 
urinishlar jarayonida fikrlash va borliqning qarama-qarshiliklarini birlashtiruvchi 
yagona asosni topish yo‘lida izlanishlar olib borilgan. Mazkur yondashuv 
natijasida dialektika kategoriyalari umumiy va fundamental xususiyat kasb etib 
borgan.
Dialektika kategoriyalarini tizimga solish va formal-mantiqiy fikrlashning umumiy 
qonunlarini ishlab chiqishga ilk urinish Aristotel ijodi bilan bog‘liq. Falsafa 
tarixida Aristotel antik falsafani tizimga soluvchisi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Uning «Organon» asari ishonchli, haqiqiy bilim olish vositasi sifatida qaralgan. 
(«Organon» - lot. orqanum - qurol, asbob, Aristotel mantiqiy asarlarining umumiy 
nomi.) Bu asarda Aristotel, xususan, formal-mantiqiy qonunni ta’riflagan bo‘lib, 
unga muvofiq haqqoniy fikrlash ziddiyatsiz fikrlash demakdir. Ammo 
«Metafizika» asarida (lot. metaphisica – butun borliqning ilk asoslari haqidagi 
ta’limot) Aristotel olamning umumiy asoslariga tavsif berishga harakat qiladi va 
falsafiy kategoriyalar materiya, shakl, sabab, zaruriyat kabilar haqida so‘z yuritadi 
va bu kategoriyalarga ularning ichki qarama-qarshiliklarini tushunishni nazarda 
tutuvchi ontologik ma’no yuklaydi. Bundan fikrdagi ziddiyat u yanglish 
ekanligining bosh belgisi, borliqning ziddiyatliligi haqidagi ta’limot esa – u 
haqqoniy ekanligining bosh belgisi, degan xulosa kelib chiqadi. Biroq borliq 
ziddiyatlari haqidagi fikr qanday qilib ziddiyatlardan xoli bo‘lishi mumkin? 
Hamonki u borliqning ziddiyatliligiga ishora qilmas ekan, u qanday qilib haqqoniy 
bo‘lishi mumkin? Shu tariqa falsafiy kategoriyalar va formal mantiq kategoriyalari 
o‘rtasida farq yuzaga keladi. Keyinchalik bu farq formal va dialektik mantiq 

---

o‘rtasidagi ziddiyatga aylanadi. Formal mantiq biz qanday fikrlashimiz lozimligini 
ko‘rsatib, normativ funksiyani bajarish uchun mo‘ljallangan fikrlash qonunlari 
bilan cheklanadi. Dialektik mantiq ham fikrlash va bilish metodlariga qo‘yiladigan 
talablari bajarilishi lozimligini ko‘rsatadi, biroq ayni vaqtda u dialektik mantiq 
qonunlari nafaqat bizning tafakkurimizda, balki narsalarning o‘z tabiatida ham 
amal qiladi, degan fikrga asoslanadi.