3-mavzu: Quyosh energetikasi

3.3. Aktinometriya 

 

        Quyosh  nurlanishni  tadqiq  qilish  sohasidagi  metrologiyaning  bo‘limi  aktinometriya 

(grecha aktis-nur) deb nomlanadi. Aktinometrik  kuzatuvlar har xil radiasion tavsiflarni aniqlash 

uchun amalga oshiriladi.  Radiasiyani o‘lchash turlarga quyidagilar kiradi: 

        - Quyoshdan tushadigan va quyosh atrof mintaqalarda 5

o

 radius bilan to‘g‘ri parallel nurlari 

ko‘rinishda to‘g‘ri S radiasiyasi; 

        - Quyosh va quyosh atrof mintaqalardan tashqari, butun osmon gumbazidan Yer sirtiga 

tushadigan sochilgan D radiasiyasi; 

- to‘g‘ri va  sochilgan radiasilar oqimilarning yig‘indi Q radiasiyasi (Q=S+D);  

- fa’olli sirtidan qaytgan, qisqa to‘lqunli R radiasiyasi; 

        - umumiy kelayotgan va ketayotgan radiasilar orasidagi aniqlanadigan  farqi, radiasion B 

balansi;  

- uzun to‘lqunli radiasiyasining radiasion B

d

 balansi. 

---

        Bundan  tashqari  quyidagi  kattaliklar  hisoblanadi:  gorizontal  yuzaga  tushadigan  to‘g‘ri 

quyosh radiasiyasi (S

g

=S



sinh); qisqa to‘lqinli radiasiyasi  (A=R/Q); atmosfera tiniqligining turli 

xil tavsiflari (xiralik omili, tiniqlik koeffisiyenti).  

        Quyosh  radiasiyasini  o‘lchash  absolyut  qora  jismning  yutish  qobiliyatiga  nisbatan  quyosh 

nuralanishning  intensivligini  aniqlashga  asoslangan.                  Amalda  quyosh  radiasiyasi 

aktinometrik  asboblar  bilan  o‘lchanadi,  quyosh  radiasiyasini  elektroyuritish  kuchga 

o‘zgartirishga asoslangan. Ushbu o‘zgartirishlar termoelementning sovuq va issik qavsharlarning 

potensiallar  farqi  hisobidan  amalga  oshiriladi.  Elektroyurituvchi  kuch  elektron  o‘ziyozar 

asboblar bilan qayd qilinadi (potensiometr, integralli qurilmalar, EHM). 

        Quyosh radiasisini o‘lchash uchun quyidagi asboblardan foydalanadi:  

        Aktinometr – to‘lqin uzunligi 0,3...4 mkm bo‘lgan to‘g‘ri quyosh radiasiyasini o‘lchash 

uchun. 

        Albedometr (lat. albedo-oqlik) – quyosh va osmon yig‘indi qisqa to‘lqinlar radiasiyasini, 

sochilgan va qaytgan radiasiyasini o‘lchash uchun.  

        Balansomer – fa’olli yer sirtidagi qatlamning radiasion balansni (qoldiq radiasiyasining 

intensivligini) o‘lchash uchun. 

        Pirgeliometr (grekcha pyr-ogon, helios-Solnse) - to‘g‘ri quyosh radiasiyasining 

intensivligini o‘lchash uchun. 

        Pirgeometr  (grekcha  pyr-ogon,  geo-Zemlya)  –  yer  sirtning  effektiv  nurlanishni,  ya’ni 

xususiy  nurlanish  bilan  atmosferaning  qarama-qarshi  nurlanishlar  orasidagi  farqini  o‘lchash 

uchun.  Effektiv  nurlanishni  o‘lchash  uchun  pirgeometrning  qabul  qiluvchi  yuza  navbat  bilan 

osmonga  va  Yerga  yo‘naltiriladi.  Olingan  kattaliklar  yer  sirtining  effektiv  nurlanishga  mos 

keladi. 

        Piranometr (grekcha pyr-ogon, ano-yuqorida) - qisqa to‘lqinli sochilgan, yig‘indi va 

qaytgan radiasiyasini o‘lchash uchun. 

        Geliograf – Quyosh yog‘dusining davomiylikni o‘lchash uchun.  

        O‘lchash asboblardan termoelektrik o‘lchash asboblar asosiy hisoblanadi: