3-mavzu: Quyosh energetikasi

φ va ψ – joyning kengligi va uzunligi; δ – Quyoshning og‘ish burchagi;  

α – qabul qilgichning gorizontga nisbatan qiyalik burchagi;  

 i – nurlarning qabul qiluvchi yuzaga tushish burchagi;  

 

ψ 

2 

A 

φ 

B 

S 

1 

C 

O 

N 

A 

α 

O 

N 

S 

A 

i 

φ 

δ 

B 

3 

4 

B 

---

        Yer  atmosferasining  yuqori  chegarasida  gorizontal  sirtga  tushayotgan  quyosh 

radiasiyasining oqimiga insolyasiya deb ataladi va quyidagicha ifodalanadi:      

                                                  J

г

   = J

o

  sinh ;                                       (3.2) 

                                 sinh =  sinφ sinδ + cosφ cosδ cosτ

o

 ;                       (3.3) 

                                τ

o 

= ωτ ;   ω = 2π / T ;    T = 24 soаt ;                     (3.4) 

 bu yerda h, δ – Quyoshning balandligi va og‘ish burchagi, grad;  

              τ

o

- soatli burchagi, grad;  τ – vaqt, soat;  

             ω – Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanish chastotasi, rad/soat; 

             T - Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanish davri, soat.  

       Sutka mobaynida Yer atmosferasining yuqori chegarasida gorizontal  

sirtga  tushuvchi  Quyosh  radiasiyasining  miqdoriga  sutkalik  insolyasiya  deb  ataladi  va 

quyidagicha ifodalanadi:  

                                                    Q

г

 = 







o

o

d

J

г







;                                       (3.5) 

bu  yerda  +τ

o

,  -τ

o

  -  Quyoshning  chiqish  va  botish  vaqti,  bu  kattaliklar  sinh=0  sharti  bilan 

aniqlanadi. 

        (3.3),  (3.4)  ifodalardan  ko‘rinadiki,  Q

g

  ning  qiymati  faqat  joyning  jugrofik  kengligi  φ  va 

Quyoshning og‘ish burchagi δ ga (yil fasllariga) bog‘liq. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.4-rasm: Janubiy yo‘nalishga ega bo‘lgan yuzalarga  

quyosh nurlarning tushish burchagini aniqlash sxemasi: 

N va S – shimol va janub; YE va W – sharq va g‘arb; n



 

 va n

g

 –qiya va gorizontal yuzalarga 

normallar; i – nurlarning yuzaga tushish burchagi; α – gorizontga nisbatan yuzaning 

 qiyalik burchagi; A



 - qiya sirtning azimuti 

 

S



 

n

г 

n



 

i

 



 

W

 

N

 

E

 

S

 

A



 

---

       Yer  atmosferasining  yuqori  chegarasida  tushadigan  Quyosh  radiasiyasi,  atmosferaga  o‘tib 

sochiladi  va  qisman  yutiladi.  Quyosh  radiasiyasini  yutadigan  asosiy  gazlarga  suv  bug‘i,  ozon, 

karbonat  angidrid  gazi,  kislorod va boshqa bir qator gaz aralashmalari kiradi.  Yutilgan  Quyosh 

radiasiyasi  boshqa  tur  (issiqlik,  elektr)  energiyalarga  aylanadi.  Ozon  (O

3

)  asosan  spektrning 

ultrabinafsha  qismini  yutadi.  Molekulali  kislorodning  yutishi  spektrning  uzoq  ultrabinofsha 

qismini  tashqil  etadi.  Suv  bug‘i  (N

2

O)  va  karbonat  angidrid  gazi  (S

2

O)  spektrning  ko‘rinuvchi 

qismini  ham  va infraqizil  qismini  ham  yutadi.  Quyosh radiasiyasini atmosfera  aralashmalari va 

changi  ham  yutadi.  Agar  atmosfera  juda  ifloslangan  bo‘lsa  (ayniqsa  shaharlarda)  qattiq 

aralashmalar  tomonidan  quyosh  radiasiyasini  yutilishi  ancha  katta  bo‘ladi.  Atmosfera  quyosh 

radiasiya  oqimiga  nisbatan  o‘zini  xiralik  muhit  tarzida  namoyon  etadi.  Xiralik  muhit  sifatida 

molekulali  komplekslar  va  turli  aralashmalar  qatnashadi.  Molekulali  komplekslarda  sochilish 

molekulali  yoki  Relleyli  sochilish  deb  ataladi.  Aralashmaning  zarralaridagi  (havoda  muallaq 

turgan  qattiq  yoki  suyuq  zarralarda)  sochilish  esa  aerozolli  sochilish  deb  ataladi.  Sochilish 

mohiyati  tushayotgan  elektromagnit  to‘lqinlarning  o‘zgaruvchan  maydoni  havodagi  zarralari 

bilan o‘ziga xos shaklda o‘zaro ta’sirlashuvidan iborat.  Bunday o‘zaro ta’sir natijasida zarralar 

sochilgan radiasiyaning yangi elektromagnit to‘lqinlar manbai bo‘lib qoladi.    

        Quyosh radiasiyasini quyidagi asosiy turlariga bo‘linishini qabul qilingan: 

a) to‘g‘ri radiasiya – Quyoshdan bevosita to‘g‘ri tushadigan nurlanish; 

b) sochilgan radiasiya – atmosferada sochilgan radiasiyasi; 

v) qaytgan radiasiya – atrofdagi yuzalardan qaytgan radiasiyasi.