3-mavzu. Populyatsiyalar va ekotizimlar ekologiyasi reja

Populyatsiya o’lchami
Qora shigirtkalar sonini sanash tadqiqotchini chalg’itishi mumkin. Ular juda bir-biriga o’xshash, tez harakatlanadi va berkinadilar. Ba’zi bir qora shigirtkalar bir necha maratobadan ko’p sanalishi mumkin va boshqalari esa umuman qolip ketadi. Ekologlar yovvoyi tabiat populyatsiya o’lchamini larini hisoblayotganlaridabir xil muammoga duch keladilar. Ular foydalanadigan eng qulay usullardan biri “Qopqon qo’yib belgilamoq“ deb nomlanadi. Masalan, yavvoyi quyonlarni hisoblashni faraz qilib ko’ring. Quyonlar yer ostida yashaydilar va qorong’u chuqurliklardan chiqib keladilar va tunda oziqlanadilar. Ekologlar ularni jarohat yetkazmasdan qo’lga tushuradilar. Har bir qopqonga tushgan quyon belgilanadi va qo’yib yuboriladi. Keyin boshqa oddiy quyon qo’lga olinadi.Ba’zi quyonlar belgilanadilar, ba’zilari yo’q. Belgilangan va belgilanmagan quyonlarni solishtirish orqali o’lchov hajmini aniqlaydilar.
Populyatsiya o’sishini cheklovchi omillar
Belashuv tirik organizmlar (populyatsiya) o’lchamini cheklaydi. Agardamavjud yashash hududlari soni cheklansa, ba’zi qizilishtonlar ko’paymaydilar. Gila qizilishtoni kaktus mevalari, maymunjon va hashoratlar bilan oziqlanadi. Agarda ozuqa taqchillashsa, ba’zi qizilishtonlar ko’paya olmaydilar. Ozuqa yashash joyi, yoki boshqa manbalar uchun belashuv populyatsiya o’sishini cheklab qo’yishi mumkin.Tabiatda qizg’in belashuvlar asosan bir turdagi organizmlar o’rtasida sodir bo’ladi . Chunki ularga bir xil ozuqa va boshpana kerak bo’ladi. Belashuv yana har xil turlar o’rtasida ham sodir bo’ladi.Misol uchun, Gila qizilishtoni o’z inini tark etgandan so’ng, boyqushlar, ko’rshapalaklar, ilonlar va kaltakesaklarbo’sh qolgan boshpana uchun belashishlari mumkin¹.
Cheklovchi omillar
Cheklovchi omil tirik va notirik organizmlarning ekotizmini o'z ichiga oladi.Cheklovchi omil aloqada bo'luvchi bir nechapopulyatsiyaga ta'sir eta oladi. Biroz yomg'ir yog'ishi ham o'tloqdagi o'simliklarni o'sishini cheklay oladi. O'simliklar urug'ni sichqonlar yeydi, bu oziqlanish jarayoni cheklovchi omilga aylanishi mumkin.
POPULYATSIYA

Populyatsiyalar ekologiyasining predmeti populyatsiyaning tuzilishi, dinamikasini, yoshi va jinsini o‘rganishdan iborat. Chunki, ular hosildorlik va ko‘payish xarakterini ko‘rsatadi, bu esa yashash sharoitiga moslashish o‘lchamini yuzaga keltiradi. Populyatsiyalar ichida organizmning o‘sishi, rivojlanishi tashqi muhitga qarab o‘zgarib boradi. Populyatsiyada absolyut va nisiy zichliklar ajratilib, absolyut zichlik ma’lum maydon birligiga to‘g‘ri keluvchi populyatsiyaning miqdori bo‘lsa, nisbiy zichlik ma’lum maydon birligidagi individlar sonini bildiradi. Nisbiy zichlik orqali populyatsiyaning ko‘payishiyoki kamayishi haqidagi ma’lumotlar o‘rganiladi. Populyatsiyaning zichligi vaqt davomida o‘zgarib turadi. Har qanday o‘zgarishning quyi va yuqori chegaralari, shuningdek

o‘rtachao‘lchamlari bo‘ladi. Populyatsiya zichliining yuqori chegarasi individlar sonining ortib ketishi va o‘z-o‘zini cheklashi bilan bog‘langan, quyi chegarasi esa populyatsiyaning kelajakda yashay olishiyoki o‘limga yuz tutishi, yani minimal o‘lchamga tushib qolishi bilan belgilanadi. Har bir popuyatsiya ma’lum sharoitda o‘rtacha zichlikka ega bo‘ladi, bunda barcha hayotiy jarayonlar samarali borib, uning natijasi populyatsiyaning yuqori mahsuldorligi, hayotchanligi va boshqalarda ko‘rinadi (2-3 – rasmlar).